Նամակ՝ ակադեմիկոս Սերգսեյ Սարինյանին

ՆԱՄԱԿ՝ ԱԿԱԴԵՄԻԿՈՍ ՍԵՐԳԵՅ ՍԱՐԻՆՅԱՆԻՆ

Սիրելի Սերգեյ Սարինյան

Ուրախ եմ, որ իմ «Թեւերի հեռուն» առիթ տվեց «արվեստ քերթության» մասին հետաքրքիր խորհրդածությունների, եւ հայտնության առասպելի տիեզերական որոնման մեջ ուրվագծվեցին նոր մեկնակետեր՝ շնորհիվ դիտարկումների, որ դու ես կատարում։ Անմիջապես հիշեցի «Հայոց Գրականության պատմուpյան Ամոլիդ» (Սեւակ) տարիներ առաջ ասած խոսքը, ուր ստեղծագործողի համար առաջնային ես համարում «դիտակետի հայտնաբերումը», ապա՝ ավելացնում. «Գտար քո բանաձեւը, որսացիր իրերի շարժման ձգտումը՝ կստեղծվի քնարական սիստեմը, զգացմունքի պատմուpյունը, հայացքի ուղղությունը։ Եթե ոչ, ուրեմն չկա նաեւ բանաստեղծության կենսագրությունը»։ Սա, գրական-ստեղծագործական դավանանքի վերաիմաստավորում լինելուց բացի, պատմական ժամանակների համապատկերում՝ Հոմերոսից մինչեւ Հովհաննես Գրիգորյան, նաեւ անսխալ ճանապարհ է ուղենշում «ոչ մի խորհուրդ չընդունող ապագայի երգի» առեղծվածները բացելու համար։ Այսինքն, հենց «բանաստեղծության ուշացումի» պահերն են արձանագրում Հովհաննու մոտեցող ոտնաձայները, որ լսելի են՝ գուցե վայրկյանից, գուցե դարերից այն կողմ, առանց, իհարկե, պոետական միստիկայի միստիֆիկացման։ Այս հանգամանքն, ահա, օգնում է, որպեսզի Նարեկացին, Բայրոնը, Թումանյանն ու Տերյանը՝ որքան էլ հզոր լինեն ու մեր դիմացից գան, այնուամենայնիվ, մեր հայացքը պահվի անհասանելի հեռվի վրա, մեր մեծերից էլ՝ անդին։ Ահա ելման այս կետում է, որ հեռուն աչքեր է նվիրում։ Գրականագիտական տերմինով՝ դիտողականություն։

Անկեղծ ասած, յուրաքանչյուր անգամ, երբ հաղորդակցվում եմ Սարինյան գեղագետի ու մտածողի, մեր ժամանակի ինքնատիպ իմաստասերի տողերին, գիտական վերլուծություններին ու մեկնումներին, իսկ դրա լավագույն առիթներից մեկը վերջերս հրատարակված «Հայոց գրականության երկու դարը» հանրագիտարանային գրքի երրորդ հատորն է, պատկառանքն իմ ու ակնածանքն ավելի են խորանում, որը եւ, խոստովանեմ, զգալիորեն խտացնում է այն ազդեցությունը, որ պարունակում են նրա իմացության դասերը։ Եվ ահա, ով կարող է հասկանալ կյանքի անակնկալները, եթե տարիներ առաջ մեր ունեցած երկխոսությունում ես շեշտել եմ, որ «ակադեմիականից շատ հեռու է իմ խառնվածքը», ապա այսօր արդեն մանավանդ, հասկացության քո ինքնատիպ մեկնությունից հետո, ստիպված եմ համաձայնել տվածդ գնահատականի հետ. «Այլ կերպ չէի բնութագրի քո նոր բանաստեղծության ոճը, քան ակադեմիական։ Կարող է սա օտարոտի հնչել, բայց ինձ համար միանգամայն կիրառելի է «ակադեմիական պոեզիա» հասկացությունը, այսինքն բանաստեղծություն, որ ձգտում է գիտության»։ Այլ կերպ ասած՝ մտքի ապրում, ինտելեկտ։

Ճանապարհի ուղղությունը, երկու դեպքում էլ, նույնական է՝ թե գեղարվեստի, թե գիտության համար, քանզի նպատակը ճշմարտության հայտնաբերումն է, «նույն հարցմունքն են ուղղում նույն անդունդին», դիտարկումի ձեւերն են տարբեր։ Եվ ահա նորից եմ դիմում Սեն-ժոն-Պերսին. «Առեղծվածն ընդհանուր է։ Եվ պոետական մտքի մեջ արկածախնդրությունը ոչնչով չի զիջում արդի գիտության դրամտիկական հայտնագործություններին։ Աստղագետները կարող են խենթանալ նվաճվող տիեզերքի որեւէ տեսությամբ, եւ պակաս չէ նվաճումը՝ մարդու բարոյական անսահմանության մեջ՝ այդ տիեզերքում»։ Ահա այսպես է մեծ ֆրանսիացին «մեզ համար խզում սովորույթը», ներկայանալով որպես ինքն իր նախանշած Պոետը, փրկելով մարդկությանն իներցիոն (ուրիշ կերպ չեմ կարող բնութագրել) այն բանաստեղծներից, որոնք դառնում են «ժամանակի անհանգիստ խիղճը»։

Այնպես որ, սիրելի Սերգեյ Սարինյան, քո առաջադրած դրույթները «լիրիկների ու ֆիզիկների» հավերժական վեճի վերաբերյալ, բնականաբար, չեն կարող չլինել համոզիչ։ Փոխվում են ժամանակները, փոխվում են իրադրություններն ու կյանքը, ինչպե՞ս կարող է մարդն այդ ամենի կրողը չլինել։ Արվեստը գիտությանը տալիս է հիպոթեզներ։ Եվ, ի վերջո, այդ գիտության ո՞ր ճյուղն է, որ իր զարգացման հիմքում չի կրում բանաստեղծությունը՝ որպես խթան ու նախասկիզբ, կամ այդ ո՞ր գիտնականն է, սկսած «հին աշխարհի մեծ մտածող» Արիստոտելից մինչեւ Լեոնարդո դա Վինչի, Նյուտոն, Էյնշտեյն, Համբարձումյան, որին չի առաջնորդում արվեստների աստվածուհի Մուսան։ Եվ չէ՞ որ նույն այդ Մուսան նաեւ գիտության աստվածուհին է։

Իմ կարծիքով, լիրիկների ու ֆիզիկների «հաշտության» մերանը նորից ու կրկին փիլիսոփայությունն է, որն, ի սկզբանե, իր մեջ ներառում է բոլոր արվեստներն ու գիտությունները։ Եվ հազար անգամ իրավացի է Ալբեր Քամյուն, որին մատնանշում ես դու։ Քամյուն ունի նաեւ մի խոսք, ուր ասվում է, թե ճշմարիտ գրողն ամեն մի բառով վտանգում է իր կյանքը։ Ցավոք, այսօր գրող-ընթերցող հարաբերության սառեցման մեջ մեղքի զգալի մաս է պարունակում այն հանգամանքը, որ գրողները, իհարկե, ոչ բոլորը, ոչ թե վտանգում, այլ ընդհակառակը, բառով ապահովագրում են իրենց։ Սա է խոտելին։ Իհարկե, չեմ անդրադառնում հարցի մյուս կողմին, երբ «մեծանում է տարանջատումը պոետական ստեղծագործության եւ նյութական պարտավորություններին հպատակ հասարակության գործունեության միջեւ», նույնպես պատճառ դառնալով, որ պոեզիան չարժանանա «պատշաճ հարգանքի»։ Սակայն, սա այլ խնդիր է, որը, ցավոք, տանում է դեպի հեշտորեն արմատավորվող հեդոնիկ-նարցիստական բարոյականության հաստատումը։

Դառնանք բուն հարցին։ Ես կարծում եմ, նկատած կլինես, «Թեւերի հեռուն» գրքում փորձել եմ հարազատ մնալ բառով կյանքը վտանգելու քամյուական հանգանակին, հեռանալ տիրադներից, մտնել բոլորովին նոր ծիրի մեջ... Թե որքանով է ստացվել դա, թողնում եմ Աստծուն եւ ընթերցողին։

Շելլինգյան տեսությունն՝ ունիվերսումի անսահմանության մեջ հակադրամիասնության մասին, մեծ շարժման ընդհանուր միտումն է ուրվագծում, որը եւ ինձ հիշեցնում է քո «Հայոց գրականության երկու դարը» գրքի դիտարկումներից մեկը՝ հեգելյան երրորդության (տրիադա) մասին՝ դրույթ, հակադրույթ, համադրույթ հարաբերության մեջ։

Հետեւությունը հստակ է. բանաստեղծության կայացման հիմքում, որպես զարգացման շարժառիթ կամ նախասկիզբ, չպետք է միայն զգացմունքը դիտել, կամ՝ միայն տրամաբանությունն ու բանական միտքը. մոնիստական սկզբունքն այստեղ, բնականաբար, երբեք էլ արդարացված չէ։ Սա անմաշ ճշմարտություն է։ Եվ համամիտ եմ քեզ հետ, իրոք, «չափազանցված է զգացմունքի նշանակությունը բանաստեղծության մեջ»։ Զգացումի եւ մտքի ներքին «պայքարին» յուրաքանչյուր միջամտություն ստեղծում է անհամաչափություն, որն անընդունելի եմ համարում, քանի որ այդտեղից է սկիզբ առնում չափազանցման կամ նվազեցման երեւույթը։ Ավելին, ես կարեւորում եմ, դրան զուգահեռ, ավելի շատ զգացմունքի, մտքի եւ մտքի ներքին պայքարն ու հակադրամիասնության ներդաշնակությունը։ Այս առումով, համաշխարհը շտկումներ է մտցնում գեղագիտական ընկալումների մեջ։ Ահա եւ Վիլյամ Սարոյանի ըմբռնումը. «Հուզականությունից հրաժարվելը, մեր դարում, արվեստի հիմնական պահանջն է... Հիմարություն է, իրական կամ խաբուսիկ մարդկային կյանքի մեջ, աշխարհի մեջ կամ թատրոնի մեջ, իրական կամ խաբուսիկ դեպքերի մեջ, մարդկային փոխհարաբերությունների մեջ, հուզականության համար երկարաձգել, որպես միջոց, հասնելու համար դրամային, կամ դրամատիկական արդյունքների»։ Ի դեպ, Սարոյանն իր ինքնակենսագրական այս աննախադեպ, ես կասեի, տրակտատի («Ահա եկավ, ահա գնաց, դուք գիտեք, թե ով») վերջում չի մոռանում նշել՝ շատ դժվար է բանաստեղծ լինել։ Ասեմ նաեւ՝ արծարծվող հարցի վերաբերյալ իմ մոտեցումն այսպես է բանաձեւել Ի. Բրոդսկին. «Վաղ թե ուշ, եւ ավելի շուտ՝ վաղ, քան թե ուշ, գրող մարդն անպայման կտեսնի, որ իր գրիչն ավելին է ստեղծում, քան՝ հոգին»։ Նման ընկալումը եւս վիճելու եզրեր ունի, իհարկե։

Այո, բանաստեղծությունը չի կարելի տրոհել՝ ոչ զգացմունքի, ոչ բանական մտքի չափազանցումներով։ Երեւույթի սարինյանական բնութագրումն առավել խորն ու սպառիչ է՝ զգացմունքը, «դա պատկերի հոգեբանական արձագանքն է խոսքի ներքին ռիթմում»։ Քսանմեկերորդ դարը, որքան էլ ընդգծված գիտատեխնիկական առաջընթացի էպոխա լինի, նույն չափով գեղեցկության ու ոգեղենության կրողն է, առավել հագեցած, հետեւապես՝ բանաստեղծությունը չի կարող չլինել նաեւ ինֆորմատիվ։ Եվ բնական է, որ «միայն զգացմունքով անհնարին է սպառել տողանցումների հարուցած ինֆորմացիան»։ Արվեստը չի հրաժարվում գաղափարից, արվեստն իրենից թոթափում է պարզապես գաղափարախոսությունը, իսկ սրանք տարբեր կատեգորիաներ են։ Իմ կարծիքով, Ուիթմենի, Ջոյսի, Կաֆկայի, մյուս մեծերի երկերում առկա են այն դեռեւս չհնացող ավանդները, որոնց վրա բարձրանում է ժամանակի գրական նորարարության նեգացիան, որը եւ, միաժամանակ, ինքնության հաստատման հայտ է։ Ինձ թվում է, բանաստեղծական ամեն մի աստվածաշունչ կառույցի հիմքում պիտի դրվի փիլիսոփայական քարը։ Ահա թե ինչու բանաստեղծ ծնվում են։

Հանձնարարականի վերաբերյալ դիտողություններն անվերապահորեն ընդունում եմ։ Սակայն ուզում եմ, դրան առնչվող ու չառնչվող, մի հարցի անդրադառնալ։ Նարեկացին, Աստծուն դիմելով, Սեն-Ժոն-Պերսը, դիմելով ծովին, Տերյանը՝ մենությանն ու բաժանմանը, կատարել են բանաստեղծական ինքնատիպ հայտնություններ եւ միամոտիվ լինելն, իրոք, որեւէ դերակատարություն չէր կարող ունենալ՝ երբ ասելիքը խորն է ու մեծ։ Միամոտիվությունը հաղթահարվում է հենց միամոտիվության մեջ։ Տերյանն իր տխրության ու թախծի միջոցով մոտենում է անափ ծովին, Սեն-Ժոն-Պերսը անափ ծովով մոտենում է հոգու ամենանուրբ ապրումներին, էլ չեմ խոսում Նարեկացու «Մատյանի» մասին... Ես սա նշեցի երեւույթն առավել գլոբալ ընդհանրացումների մեջ քննելու համար. ուրեմն, եթե ես սիրում-ընդունում եմ Տերյանին, ապա ինչո՞ւ չպիտի հակադրվեմ նրան ու ժխտեմ։ Խորհուրդը պիտի միշտ հիշել ու չմոռանալ՝ այն խախտելու, հերքելու համար։ Հաստատման ոսկե օրենքը սա է։ Այլապես, ինչո՞ւ պիտի ամենաշատ հնացողը լինի ամենանորը։ Կամ՝ «ի՞նչ շարունակականության մասին կարող էր խոսք լինել...»։

Դառնալով իմ գրքին, ասեմ՝ այն ինձ ավելի հոգեհարազատ է, բայց ոչ նրա համար, որ, ծննդյան առումով, ամենանորն է, ո՛չ, պարզապես բանաստեղծական խորհի ու տրամադրության ազատականացումը, որն ինձ հուզել է իմ «Մեղեդիներից» սկսած, կարծում եմ, այստեղ պտղել է ավելի ամբողջական ոճի մեջ, որը, ըստ քո բնորոշած «ակադեմիականի», բարոկկոյական է։ Չգիտեմ, գուցե ամենեւին էլ դա այդպես չէ, բայց... Իհարկե, գրքում կան նաեւ սպրդած բառեր, կապակցություններ, որոնց համար, ինչպես Սահյանն է ասում, կարմրում եմ։ Ի՜նչ արած։ Իմ վերջին գիրքը ես միշտ համարում եմ իմ առաջինը։ Բոլոր վճիռները կայացնում է ժամանակը։ Եվ, ընդհանրապես, ո՞վ գիտե, «չուշացող կրիայի» ամուր զրահից որեւէ մասնիկ չկա՞, արդյոք, տիեզերական հրթիռների կառուցվածքի մեջ։ Այլապես, ինչո՞ւ նրանք այնքան սրընթաց են։ Մի խոսքով՝ «Ողջույն, Նոստրադամուս։ Կանտ։ Պըլը-Պուղի»։

Այսօր բավարարվեմ այսքանով, հույս ունենալով, որ մեր զրույցը հետագա ընթացք եւ շարունակություն կունենա, մանավանդ, որ նամակիդ մեջ «մի այլ առիթի» ես թողել գրքի վերաբերյալ քո մտորումները։

2003թ.