Բանաստեղծությունը, որի համար ծնվել է մարդը, դեռ ուշանում է
ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆԸ, ՈՐԻ ՀԱՄԱՐ ԾՆՎԵԼ Է ՄԱՐԴԸ, ԴԵՌ ՈՒՇԱՆՈՒՄ Է
(Երկխոսություն. Սերգեյ Սարինյան եւ Վարդան Հակոբյան)
Ս.Ս. - Իհարկե, Գյոթեն մնում է Գյոթե առանց Էքերմաների զրույցների, բայց անկասկած է նաեւ Գյոթեի հայտնությունը էքերմաների զրույցներում։ Որպես սկիզբ, սա, իհարկե, միանգամայն պաթետիկ է հնչում համեմատության մեջ, պարզապես ուզում եմ ասել, որ ես առանձնահատուկ նշանակություն եմ տալիս գրողի ինքնամեկնությանը, թե նա ինչպես է պատկերացնում իր փիլիսոփայական աշխարհը եւ որն է իր ելման կետը այս տիեզերքում։ Այս տեսակետից հայ գրականագետի վիճակը բնավ նախանձելի չէ։ Բերեմ մի բնորոշ օրինակ։ Անվանի գրականագետ Բորիս Ռեիզովը (ազգությամբ հայ) Ստենդալի մասին իր աշխատության մեջ հատուկ բաժին է հատկացրել պատմության փիլիսոփայությանը։ Նույնպիսի վերնագրով առանձին գլուխ կա նաեւ իմ «Մուրացան» մենագրության մեջ։ Եվ ի՞նչ։ Մինչդեռ որպես տեսական հիմք Ռեիզովն ուներ պատմության փիլիսոփայության վերաբերյալ Ստենդալի հետազոտությունները, ես ստիպված էի տեսություն ստեղծել Մուրացանի գեղարվեստական փորձի հիման վրա։ Այնպես որ, իմ հարցարանը ժամանցի հրապուրանք չէ, այլ առիթ՝ միտումնավոր բանախոսության։ Կարող եմ ասել, որ ես լավ գիտեմ քո բանաստեղծությունը եւ ինձ հայտնի են քո պոեզիայի նվագները։ Բայց ինձ հետաքրքրում են նաեւ քո խառնվածքի բռնկումները, քո մտորումները՝ թե իմ հայրենի Արցախում մուսաներն ինչ են բարբառում բանաստեղծության գիտության մասին։ Սկսենք այսպես. յուրաքանչյուր մարդ յուրովի բանաստեղծ է՝ գրավոր թե բանավոր, ներքին բանաստեղծը գործում է յուրաքանչյուր անհատի զգացողություններում։ Եվ սակայն բանաստեղծը ընտրյալ է, եզակի, ինչ-որ առանձնահատուկ հոգեզգացական ու ինտելեկտուալ ունակություններով օժտված։ Որտե՞ղ է սահմանագիծը եւ ի՞նչ կետում ես դու գիտակցում քո բանաստեղծական էության ինքնակայացումը։ Կա՞ արդյոք անջատում քո մարդկային կեցության եւ բանաստեղծական էության միջեւ։
Վ.Հ. - Հաճախ գրականագետներն արձանագրում են՝ այսինչ գրողի այսինչ բանաստեղծությունը ծնվել է այսինչ թվականին։ Բայց երբ է ծնվել առաջին ժպիտը, առաջին ցավը ե՞րբ է ծնվել։ Ադամը նայել է Եվային եւ ապա այն, ինչ ցանկացել է ասել, նկարել է պատին... Ժայռի վրա, եղունգներով կամ քարի բեկորով, քանդակել է ծաղիկ։ Սա քանդա՞կ էր, թե բանանստեղծություն։ Դեռ Ադամից եւ Եվայից առաջ էլ... Մեր օրերում էլ՝ «Մենք ենք մեր սարերը», որ Սերգեյ Բաղդասարյանի ձեռագրով կանգնած է Ստեփանակերտի մուտքի մոտ։ Ի սկզբանե էր բանն։
Այո, յուրաքանչյուր անհատի ներքին զգացողություններում գործում է բանաստեղծը։ Բայց ոչ միայն անհատի։ Քարն ունի իր ներքին բանաստեղծը, ծաղիկն՝ իր, թռչունն՝ իր... որովհետեւ ամբողջական աշխարհի տրոհված մասնիկներն ենք բոլորս, եւ բոլորիս սկիզբը... բանն է։ Բայց Աստված ունի իր առաքյալները, որոնց ճակատին աստղ է դնում...Եվ չեն կրկնում այդ աստղերն իրար, այստեղից է՝ ընտրյալի եզակիությունը, որը ներկայանում է աշխարհին առանձնահատուկ հոգեզգայականով ու ինտելեկտով։ Բանաստեղծը մտնում է աշխարհաստեղծման աստվածային անսուտ երկունքների մեջ, նա գնում է այնտեղ, որտեղից գալիս է ջուրը, մեկնում է այնտեղ, որտեղից ծառն է գալիս, թափանցում է այնտեղ, որտեղից ակունքվում է լույսը... Եվ այս ամենին լրացնելով, այս ամենի հետ ու այս ամենի մեջ հակասելով, հասնում է ինքնակայացման, աշխարհի հետ, կյանքի հետ իր ներդաշնակ զուգակցության մեջ մշտապես մնալով հակասական ու անհաշտ, որովհետեւ բանաստեղծական էության ինքնակայացումը չունի ոչ մի սահմանագիծ ու հանգման կետ, այն մշտահոլով արարչության մեջ է։ Եվ, առհասարակ, ես չեմ ընդունում մարդկային կեցության ու բանաստեղծական էության, ինչպես դու ես ասում, անջատում, գուցե ճիշտ կլիներ այդ «անջատումները» անվանել խաթարումներ, կոնտրաստների սրման ավելի կռվարար պահեր։ Չգիտեմ։ Այսպես թե այնպես, ես ինձ մշտապես հանդիպում եմ ծայրագույն պահերի մեջ, եռման կիզակետում։ Մյուս իրավիճակներում ում հանդիպում եմ, նա ես չեմ։
Իմ ինքնակայացումը, դա իմ ինքնամարտն է։ Իմ ինքնակայացումը տեսնում եմ ավելի շատ բոլոր այն անհատների մեջ, որոնցում գործում է ներքին բանաստեղծը, բայց իրենք դա չգիտեն։ Դա ամենաբարդ պրոցեսն է, երեւի։ Ես շատ ծանր եմ տանում իմ անունը։ Հիշո՞ւմ ես, Ջուզեպպե Ունգարետտիի տողերը. «Ես դժվարությամբ ու մեն-մենակ կրում եմ հոգիս»։ Սա խառնվածք է։ Սա այն խառնվածքն է, որով հունցվում է կավը ու կերտվում է հազար անգամ կերտված, բայց էլի նոր արարչագործվող աշխարհը։
Ես ոչինչ չգիտեմ։ Ես ամեն ինչ գիտեմ։ Ես Աստծո մարդն եմ։
Ս.Ս. - Ասում ես, թե չես ընդունում «մարդկային կեցության եւ բանաստեղծական էության անջատումը»։ Սա հարցի տրամաբանական լուծումն է։ Բայց շարունակության մեջ արդեն ենթագիտակցականորեն դու ակամա հակասում ես ինքդ քեզ։ Եթե գտնում ես, որ, «մյուս իրավիճակներում ում հանդիպում եմ, նա ես չեմ» եւ բոլոր անհատների մեջ գործում է ներքին բանաստեղծը, բայց դա իրենք չգիտեն, նշանակում է կա անջատումը տաղանդի եւ մարդու բնական զգացողությունների բանաստեղծական արարչության միջեւ։ Եթե չլիներ այդ անջատումը, բոլորն էլ բանաստեղծներ կլինեին, իսկ տաղանդի ընտրությունն՝ անհասկանալի։ Ես, օրինակ, բնության պաշտամունք ունեմ եւ կորած արահետների անդարձ ըղձանքներ, բայց ինձ բոլորովին օտար է բնության բանաստեղծական ինքնաարտահայտման բռնկումը, այն բառը, որ այնքան հոյակապորեն առասպելներ է հյուսում Համո Սահյանի հոգու արձագանքներում.
Անտառում ոսկի հեքիաթներ կային,
Կապույտ մշուշներ կային անտառում,
Օրոր էր ասում աշունն անտառին,
Բայց դեռ անտառի քունը չէր տանում։
Սա իսկական գյուտ է եւ ինքնին առեղծված է առասպելի հայտնության գաղտնիքը, որը թերեւս առնչվում է երկրորդ հարցին՝ ինչպե՞ս կարելի է բնութագրել քո բանաստեղծական խառնվածքը՝ տարերայի՞ն, թե, այսպես ասած, «ակադեմիական»։ Ի՞նչ հարաբերության վրա է մտահղացման ժամանակը իրականացման ժամանակի հետ։
Վ.Հ. - Ո՛չ այս, ո՛չ այն։ Ակադեմիականից շատ հեռու է իմ խառնվածքը, տարերային էլ չի կարելի կոչել։ Ընդհանրապես դժվար կտեղավորվեմ որեւէ «տեսականիի» տակ։ Ես խռով մարդ եմ, ավելի ճիշտ՝ խռովքի մեջ եմ աշխարհվում։ Երբ երեխա ժամանակ ինձ մոտ հարսանիքի զուռնա էին փչում ու սկսում պարել կանխատեսված ու կանխամտածված մի պլանով, փախչում էի ու սկսում թաքուն լացել. երբ մարդ փորձում է ուրախանալ, այն ժամանակ է երեւում, թե որքան տխուր է նա։ Հետո լացս փոխվեց պայքարի՝ ինքս իմ դեմ։ Միշտ ձգտել եմ, որ մարդուն հաղթած տեսնեմ ու մանկությունից եմ հավատացել մեր հանդերի այն հավքերին (իմ նյարդների վրա կյանքը շատ է նվագում), որոնք լքում էին բներն անգամ, եթե դրանցում գտնվող ձվերին օտար ձեռք էր դիպչում։ Եթե ես բառ գրելիս հանկարծ մեկը տեսնի՝ խռովում եմ բառից, չեմ գրի, ինչպես սիրածին չեն համբուրի՝ երբ նայում են... Եվ այս հենքի վրա էլ ծնվում են իմ հղացումները, ուրվագծվում են ավելի ճիշտ, հոգեբանական ու իմացաբանական ընկալումներն ընթանում են ինտուիտիվ ճանապարհներով։ Ճանապարհը՝ քայլելուց առաջ, ապրում եմ։ Վերապրումս լինում է մտահղացման իրականացումը։
Ս.Ս. - Այդպես էլ ենթադրում էի։ Եվ դու բացառություն չես։ Ակադեմիզմ եւ բանաստեղծությո՞ւն՝ ի՞նչ պարադոքս է սա, որ փորձում է հաշտեցնել անհամատեղելին, չէ՞ որ մեկը մյուսի բացասումն է, գրեթե ընդհանուր մի մտայնություն, որ ես նշմարել եմ գրողների հետ ունեցած իմ զրույցներում։ Ասեմ, որ անտիկ բանաստեղծությունն ու արվեստը ստեղծագործական կատեգորիայով ակադեմիական են։ Ակադեմիական էր նաեւ կլասիցիզմի բանաստեղծությունը։ Արվեստ քերթությունը գիտություն էր անում բանաստեղծությամբ եւ ուսուցանում էր բանաստեղծության գիտությունը։ Ուշագրավ է Վարուժանի բնութագրումը, թե «Ալիշան բանաստեղծությամբ գիտություն կըներ»։ Գրական ակադեմիզմին մահացու հարված տվեց ռոմանտիզմը (հիշենք «լիրիկների եւ ֆիզիկների բանավեճը»), որը հակադիր բեւեռների վրա դրեց բանաստեղծությունն ու գիտությունը։ Սրանք գրականության տեսությանը հայտնի ճշմարտություններ են։ Իմ հարցադրումն այլ ենթիմաստ ունի եւ ուղղակի առնչվում է արդի բանաստեղծության պոետիկային։ Եթե ռոմանտիզմը, ապա նաեւ սիմվոլիզմը մի ամբողջ հեղափոխություն նշանավորեցին բանաստեղծության պատմության մեջ, դա բնավ էլ հարցադրումը չի զրկում տեսական իմաստից։ Բանն այն է, որ 20-րդ դարի բանաստեծությունը վերստին ձգտում է «գիտականացման», կարծես հաշտության եզրեր են գտնում «լիրիկներն ու ֆիզիկները»։ Որքան ինձ հայտնի է, դրա առանձին ազդարարը տվեց Պոլ Վալերին («Բանաստեղծությունը հանրահաշիվ է, այսինքն՝ գիտություն ինչ-որ ճշգրիտ ռիթմի վարիացիների մասին»)։ Չտարվենք համաշխարհային հայտնի անունների եւ նրանց գրական մանիֆեստների հիշատակումով, վկայակոչենք միայն Սեն Ժո Պերսին, որի պոեզիան ձգտում է տիեզերական ներսույզ իմաստասիրությանը։ Ահա այս միտումն է, որ ես նշմարում եմ արդի հայ բանաստեղծության մեջ (Հովհաննես Գրիգորյան, Հենրիկ Էդոյան, Արտեմ Հարությունյան, Հրաչյա Բեյլերյան, Ռազմիկ Դավոյան եւ ուրիշներ)։ Հույզերի քնարական մոտիվները տեղի են տալիս փիլիսոփայական խոհերգության ու հոգեզգայական վիճակների ինտելեկտուալ վերլուծությանը։ Ես սա համարում եմ մի նշանակալից առաջընթաց քայլ արդի հայ բանաստեղծության մեջ։ Այսպես չէ՞։ Այդ պարագայում տեղին է հարց տալ՝ քո պատկերացմամբ ի՞նչ է բանաստեղծությունը, կարո՞ղ ես ձեւակերպել քո սահմանումը։
Վ.Հ. - Էլյուարն իմ միտքը բանաձեւել է այսպես՝ պոեզիայի բացարձակ ուժը կմաքրի մարդկանց, բոլոր մարդկանց։ Բանաստեղծության մասին ես դժվարանում եմ որոշակի կարծիք հայտնել, որովհետեւ այն դեռեւս ամբողջականորեն չբացահայտված, անսպառելի երեւույթ է, ինչպես ինքն՝ Աստծո ստեղծած աշխարհը։ Իսկ Աստված, ինչպես Արիստոտելն է ասում, յուրաքանչյուր շարժման «սկզբնաշարժիչն» է։ Երբ ես փորձում եմ (կամ որեւէ մեկը) գրել, դա ընդամենը քայլ է դեպի բանաստեղծությունը, քանի որ կատարելության ձգտումն է բոլորիս քաշող-տանողը։ Որոշակիորեն քարտեզագրել բանաստեղծությունը, նշանակում է խեղաթյուրել աշխարհը, առավել եւս՝ մեղքի մեջ գցել լեզուն։ Ինչպիսի կարդիոլոգներ էլ ծնվեն, այնուամենայնիվ, հնարավոր չէ ցույց տալ՝ մինչեւ դեմքին ծվարելը, ցավի կամ ժպիտի անցած ճանապարհը մարդու մեջ։ Թող ներվի, գուցե շատ եմ չափազանցնում, բայց մեկ-մեկ աչքիս նույնիսկ դասականները թվում են ընդամենն անհաջող ծաղրանկարիչներ։
Ի սկզբանե ինչպե՞ս էին ստորագրում մարդիկ. իրենց ցուցամատը թաթախում էին թանաքի մեջ ու սեղմում թղթի վրա, գործ չուներ ոչ գրիչը, ոչ գրամեքենան, ոչ... Մատը սեղմելու մեջ անմիջականություն ու բնականություն կար՝ հավաստված կենդանի մարդով։ Շնչառությամբ։ Այս մասին կարդացել եմ տարիներ առաջ, չեմ հիշում որտեղ։ Եվ ուզում եմ, որ բանաստեղծությունը լինի միշտ շնչող ստորագրություն՝ նույնքան անհատականացված ու խորը։ Մի քիչ էլ՝ վայրի։
Իսկ ինչ վերաբերում է Պոլ Վալերիի բանաստեղծության մասին բանաձեւին, ապա դա չի ասված ուղղակի իմաստով։ Բանաստեղծությունը ձգտում է դեպի գիտություն, նորություն չէ՝ ոչ հայ եւ ոչ էլ համաշխարհային քնարերգության մեջ։ Ի սկզբանե բանաստեղծության գիտությունը ի հայտ է բերվում դիցաբանական ոլորտներում, արվեստը դիմում էր առասպելին, դիցաբանական ընկալումներով մեկնաբանում երեւույթները։ Գիտության ընթացքի հետ փոխվում է բանաստեղծի հայացքը, որի մեջ անպայման կարեւոր տեղ ունի աշխարհի ճշգրիտ, գիտական ըմբռնումը, որը եւ նրան բանալի է տալիս։ Այնպես որ, կարծում եմ «փիլիսոփայական խոհերգության ու հոգեզգայական վիճակների ինտելեկտուալ վերլուծությունը» շատ հին պատմություն ունի։
Ես աչք ու դու լոյս, հոգի, առանց լոյս՝ աչքըն խավարի,
Ես ձուկ ու դու ջուր, հոգի, առանց ջուր՝ ձուկըն մեռանի.
Երբ ձուկըն ի ջըրեն հանեն, ի այլ ջուր ձըգեն, նայ ապրի,
Երբ զիս ի քենէ զատեն, քան զմեռնելն, այլ ճար չի լինի։
Ինչպես տեսնում ենք, բանաստեղծությամբ «գիտություն կընե» եւ Քուչակը։ Բայց սա չի նշանակում, թե պոեզիան գիտականանում է, այն միշտ եւ հավերժորեն կձգտի «գիտականացման»։ Եվ միայն այդքանը, լիրիկներն ու ֆիզիկները հաշտության եզրեր կգտնեն, բայց չեն հաշտվի։ Եվ այդ հակասությունը մշտապես կլինի երեւույթի ամբողջականության հիմքում՝ որպես զարգացման պայման։ Քանզի պոեզիան, դա նաեւ բնության առեղծվածն է։ Այո՛, առեղծվածը։ «Եղիր զուսպ, եղիր անկաշկանդ ինձ հետ, ես Ուոլթ Ուիթմենն եմ, շռայլ ու կրքոտ, ինչպես բնությունը» (Ուիթմեն)։
Մարդը ի ծնե մենակ է։ Եվ, դժբախտաբար, նա ավելի շատ դա զգում է միայն աշխարհից հեռանալիս։ Միշտ տառապանքի մեջ է եւ փափագում է ցանկալի մեկին, որին կարող է վերջին խոսքը վստահել։ Բանաստեղծությունը պարտավոր է, կարծում եմ, լինել այդ սպասվածն ու միակ վստահելին...
Ամփոփեմ միտքս. բանաստեղծությունը, որի համար ծնվել է մարդը, դեռ ուշանում է, դեռ չի ծնվել։ Սա անհանգստացում է։
Ս.Ս. - Մեկնությունդ ինքնատիպ է ու հետաքրքրական։ Որոշ իմաստով, թերեւս, իրավացի ես, որ «լիրիկներն ու ֆիզիկները հաշտության եզրեր կգտնեն, բայց չեն հաշտվի»։ Չեն հաշտվի, բայց դաշն կկնքեն, քանզի, ինչպես Սեն Ժո Պերսն է ասում, թե՛ գիտնականը եւ թե՛ պոետը նույն հարցմունքն են ուղղում նույն անդնդին, եւ երբ փիլիսոփաները, իրենք են լքում մետաֆիզիկական շեմը, պոետին է վիճակվում վեր հանել մետաֆիզիկոսին։ Ուրեմն, իրավացի է Կամյուն, թե «արվեստի ու փիլիսոփայության հին հակասությունը կամայական է, ճշգրիտ իմաստով՝ սխալ»։ Յուրաքանչյուր բանաստեղծ յուրովի է սահմանում պոեզիայի առարկան՝ մեկը այն համարում է կարոտի արձագանք, մյուսը՝ թախծի տիեզերական ղողանջ եւ այլն։ Իմ ընկալմամբ բանաստեղծությունը հանճարի ձգտումն է դեպի տիեզարական ներդաշնակություն։ Եվ սակայն դու իրավացի ես, թե բանաստեղծությունն անբանաձեւելի երեւույթ է, եւ «որոշակիորեն քարտեզագրել բանաստեղծությունը, նշանակում է խեղաթյուրել աշխարհը»։ Ինչ վերաբերում է Էլյուարի բանաձեւին, թե պոեզիայի բացարձակ ուժը կմաքրի մարդկանց, ապա դա նույնքան հռետորական պատրանք է, որքան տնաբույս-սալոնային այլաբանությունը՝ թե «գեղեցիկը կփրկի աշխարհը»։ Ո՛չ պոեզիան եւ ո՛չ էլ գեղեցիկը ներգործության այդպիսի ուժ չունեն։ Քաղաքականության պատմությունը նմանատիպ որեւէ հուշ չի արձանագրել։ Մարդը եւ հասարակությունը տարբեր կատեգորիաներ են եւ այն, ինչ հավանական է մասնավորի համար, կարող է ոչնչության հանգել ընդհանուրի պարագայում։ Պլատոնն, օրինակ, իր «Պետության մասին» տրակտատում մերժում էր բանաստեղծությունը` այն համարելով վնասակար «բացառությամբ ներբողի», իսկ Սպենսերն առհասարակ երրորդական տեղ էր հատկացնում բանաստեղծությանը մտավոր գործունեության ընդհանուր համակարգում։ Այդպիսի բաներ են լինում։ Բայց չխորանանք հարցի քննաբանության մեջ։ Աշխարհի գեղեցկությունն առանց բանաստեղծության թերի կլիներ, կա բանաստեղծությունը, կլինի այն եւ թող Աստված զորավիգ լինի իսկական բանաստեղծության ժամանակի հայտնության քո երազանքին։ Իսկ այժմ ինձ հետաքրքրում է էական մի հարց, թե հատկապես ի՞նչ արժեքներ են գոյավորում քո բանաստեղծական աշխարհը՝ կենսագրական, ազգային, բնապաշտպանական, համամարդկային եւ այլն։ Ի՞նչ կասես անձնականի եւ անանձնականի մասին՝ Բելա-Բանաստեղծություն-Սեր հասկացությունների հատույթում...
Վ.Հ. - Անանձնական եւ անձնական՝ առանձին-առանձին, գոյություն չունեն ինձ համար։ Իմ հայր Սարգիսը մաթեմատիկ էր մասնագիտությամբ, բայց գրական ու գիտական բարձր իմացության տեր էր։ Ստեղծագործում էր։ Սիրում էր թվերը, անընդհատ փիլիսոփայական հայացքներն էր «պրպտում» ամենատարբեր մտածողների։ Առաջին ուսուցիչս հայրս էր։ Ես դեռ կարգին գրաճանաչ չէի, երբ նա ինձ նվիրեց Մանուկ Աբեղյանի «Տաղաչափությունը»։ Ընտանիքը, ծննդավայրը, կենցաղը, կացութաձեւը, անգամ «հոդացավով եղանակային գուշակումները», ինչպես ասում են, չեն կարող մտածողության համակարգում չբաղադրատարրավորվել, դա անհնարին է։ Մորս պատմած հեքիաթներով հյուսում էի իմ երեւակայությունը։ Մինչեւ հիմա իմ բանաստեղծությունը դեռ չի գտել այն անզուգական երգի անունը, որ լսել եմ Բելայից։ Այն միշտ հարստացրել է ինձ։ Այս ամենը՝ իր հերթին։ Ինձ թվում է, խիստ կարեւոր է ազգային կենսագրության գործոնը, ավելին՝ վճռորոշ է նրա դերը, առանց որի ստեղծագործությունը զուրկ կմնա ամենագլխավորից՝ կենսական ճշմարտությունից։ Այս դեպքում ոչինչ չի փրկի։ Բնապաշտությունը եւս ազգային դիմագծի արտահայտություն է։ Քո նշած բոլոր արժեքներն էլ, իրար հակասելով հանդերձ՝ ինչ-որ տեղ, պայմանավորում են մեկը մյուսին։ Մեր ամենահակասականը, հզոր հակասականը, Չարենցն է։ Չարենցն ազգի կենսագրություն է։ Չարենցը ակունք է։ Բայց այսօր որքան բանաստեղծներ ունենք, որ ծնվել են ասֆալտի վրա, որպես աղբյուր-ծորակներ, ծորակա-բարո, քո բառերով՝ սալոնային-տնաբույս են, չգիտեն երկնքի, հողի, կայծակի համը։ Տխուր բան ասացի։ Ուզում եմ ընդգծել, որ նշածդ արժեքները կամ չեն լինում, կամ հանդես են գալիս միասնաբար։ Սուտ է, որ ասում ենք՝ մեծ, խոշոր հանճարեղ եւ այլն, եւ այլն։ Բանաստեղծ (բառի նախնական նշանակությամբ) կամ լինում են, կամ՝ չեն լինում։ Երբ չեն լինում՝ հետաքրքիր չէ, երբ լինում են՝ հետաքրքիր է։ Ինձ մշտապես հուզում են, իմ մտածողության վրա ազդում են Սալվադոր Դալիի, Սերգեյ Փարաջանովի գործերը, հատկապես հայոց խաչքարը, մեր միջնադարը։ Ընդունել ու մերժել եմ Նիցշեին իմ մեջ։ Շրջապատող աշխարհում՝ լինի քար, ծաղիկ, ձի, աղջիկ թե լեռ, ես ամեն ինչ կարդում եմ։ Ապրում եմ ամեն շշուկ ու տառ։ Այս առումով ես ապրումի ու ոգեւորության խելագար եմ։ Ի դեպ, ասեմ, հայի բնավորություն է, ամեն մեկն իր ազգության ինչ-ինչ հատկանիշներով հպարտանում է։ Հակոբյաններիս արժանիքներից մեկն էլ Դավթից եկող մեր ծռությունն է (խենթությունը)։ Մեզ ասում են՝ պելեր (խենթեր)։ Ճշմարտությունն ասելու՝ խենթություն։ Չեմ կարծում, որ իմ բանաստեղծություններում սա արծարծված չլինի ինչ-որ ձեւով։
Ս.Ս.- Իսկ ինչո՞ւ է քեզ թվում, թե ասֆալտը հակաբանաստեղծական երեւույթ է։ Դա հովվերգուների նախապաշարմունքն է։ Արդի բանաստեղծությունը վաղուց է դիմադարձ եղել հովվերգությունից, այնպես, որ՝ բանաստեղծություն կարելի է արարել նաեւ «ասֆալտի վրա» եւ այն էլ խորը, փիլիսոփայական, տիեզերասույզ բանաստեղծություն։ Եվ այդ բանաստեղծությունն արդեն պատմության արգասավոր հետագիծ ունի ժամանակակից հայ պոեզիայում (Սեւակ, Էմին, Դավոյան, Հովհ. Գրիգոյան, Էդոյան եւ հետնորդները)։ Ժամանակակից բանաստեղծությունը գրվում է կաբինետ-աշխատասենյակում, թղթի վրա, գրիչ թանաքով, եւ ոչ թե դաշտում, ծնկների վրա, ծոցատետրում։ Իմ խոսքը ոչ թե պոետական իմպրովիզացիաների մասին է, կամ ալբոմային գրանցումների, այլ դասական բանաստեղծության մասին, որ այլ բան չի կարող լինել, քան փիլիսոփայական մենախոսություն տիեզերական անդնդի եզրին։ Ասենք, ինչո՞ւ միայն ժամանակակից բանաստեղծությունը, նույնն է Նարեկացին, Քուչակը, Թումանյանը, Տերյանը, Չարենցը։ Ո՞վ կարող է ավելի կատարյալ հայտնագործել ժամանակի մետաֆիզիկոսին, քան Չարենցը իր «Պատմության քառուղիներում» եւ «Էպիկական լուսաբացում»։
«Ապրումի եւ ոգեւորության խելագար եմ» ասում ես դու, իսկ հակում ունե՞ս փիլիսոփայության հանդեպ։ Հատկապես ի՞նչ փիլիսոփաների ես նախասիրում եւ առհասարակ ինչպիսի՞ գրականությամբ (գիտական) ես կազմավորում քո ինտելեկտուալ աշխարհը։
Վ.Հ. - Ես աշխարհում ոչինչ չեմ համարում հակաբանաստեղծական։ Ասֆալտ ասելով հասկանում եմ այն բաժանումը, որը ընկած է կենդանի քայլի ու հողի, երկրի միջեւ, իսկ դա բնության խաթարում է ու խանգարում, ոչ ճիշտ, միջնորդված ընթացք, թելադրող միտում։ Ի վերջո, աստվածընդդեմ։
Ես ուզում եմ, շարունակելով քո միտքը, ավելացնել, որ, այդուհանդերձ, կաբինետն ու դաշտը պայմանական են, քանի որ գրողը որտեղ էլ որ լինի (թեկուզ՝ արբանյակում), նա ներշնչման պահին երբ գրում է, ոչ մի տեղ չէ եւ ամեն տեղ է, որպես տիեզերքի արքա։ Դասական Իսահակյանի բանաստեղծություններից շատերը գրվել են դաշտում՝ նույնիսկ՝ ոչ ծոցատետրում, բանավոր, մտքի մեջ։ Բնություն է մարդը։ Եվ կարեւոր է հաղորդակցությունը, առավել եւս հասարակության բնության հետ։ Ընդունում եմ չարենցյան բանաձեւը՝ երգը երկրից է աճում։ Երկրից, հողից բարձրացող փիլիսոփայությունը՝ ոգու ճշգրիտ արտահայտություն է դառնում։ Բացարձակ ոգու (սիրում եմ Հեգելին, թեեւ հեգելիստ չեմ)։ Ֆոյերբախի բանաձեւումներն ինձ դուր են գալիս։ Ցանկացած գիտական նորույթ (եւ ոչ գիտական) ինձ հետաքրքրում է։ Հաճախ թվում է, թե ապրածս կյանքը միայն նախապատրաստություն է՝ աշխարհը դիալեկտիկորեն բացահայտելու համար։ Եվ այս պրոցեսը տեւական է։ Տոլստոյը անպարփակ սեր ու անսահմանություն է։ Դոստոեւսկու «Կարամազով եղբայրները», դա ճշմարիտ, տիեզերական, անխառն փիլիսոփայություն է։ Հոգու քարտեզ։ Բայց եւ այնպես, ավելի շատ կարիք եմ զգում այսօրվա հայտնությունների ու երեւույթների մեկնության։ Ո՞ւր են մեր ժամանակի մեծագույն փիլիսոփաները։ Թե կան՝ ե՞ս չգիտեմ։ Գրեթե միշտ անհագ ծարավ ունեմ ընթերցանության։ Աստվածաբանական գրքերը մեծ ազդեցություն են թողնում ինձ վրա։ Ծայրահեղական հեղինակներն ինձ սրտամոտ են եւ ավելի շատ բան են տալիս։ Ուսումնասիրում եմ Հին Արեւելքի պոեզիան։ Հրաշքներին հավատում եմ։ Անբավականության զգացումը չի լքում ինձ երբեք։ Մի քիչ էլ էկզիստենցիալիզմին մոտ եմ։ Հակասո՞ւմ եմ ինքս ինձ։ Գուցե։ Բայց այսպես է։
Ս.Ս - Ես հակասություն չեմ տեսնում քո դատողություններում, թվացող հակասության մեջ առկա է ամբողջի միասնությունը։ Բայց դու իմ հարցին պատասխանում ես բանաստեղծորեն, այնինչ, իմ միտումը գիտական աշխարհայացքային է, որ ձեռք է բերվում նյութի հիմնավոր ուսումնասիրությամբ։ Խոսքը փիլիսոփայական կրթության մասին է։ Կարդում ես եվրոպական գրողների հանգանակները՝ բոլորն անխտիր տիրապետում են փիլիսոփայական խորունկ գիտելիքների, ուսմունքների տեսությանն ու պատմությանը։ Մեզանում կարելի է նշմարել միայն հուսահատության աստիճանի մեկ-երկու բացառություն։ Վերջերս ես կարդացի մեր նշանավոր բանաստեղծներից մեկի զրույցների գրառումը՝ առանձին հրատարակությամբ։ Մտավոր ի՞նչ սահմանափակություն։ 20-րդ դարի բանաստեղծ եւ կատարելապես անտեղյակ փիլիսոփայության այբուբենին։ Հո չի կարելի աշխարհը բացատրել սոսկ «առողջ դատողության» բնատուր ունակությամբ։ Ինչ ուզում ես՝ ասա, որքան էլ տաղանդավոր, նրա բանաստեղծության վրա նկատելի է մտքի աշխարհագրական սահմանափակության կնիքը։ Մեր գրողները չեն սիրում գիրք կարդալ, չունեն գիրք կարդալու կուլտուրա, լավագույն դեպքում նրանք ընթերցում են գեղարվեստական գրքեր, իսկ սա քիչ է եւ շատ քիչ։ Գեղագետը պետք է նաեւ մտածող լինի։ Մեծ մտածողը կարող է գեղագետ չլինել, բայց եթե գեղագետ ես, ուրեմն՝ պարտավոր ես նաեւ մտածող լինել։ Գրական նոր սերունդը բարեբախտաբար հաղթահարում է այդ խզումը եւ այստեղ է մեր գեղարվեստական առաջընթացի երաշխիքը։ Այս տեսակետից ես կցանկանայի իմանալ քո կարծիքը Արցախի բանաստեղծության եւ նրա զարգացման հեռանկարների վերաբերյալ։
Վ.Հ. - Արցախի բանաստեղծություն՝ առանձին վերցրած, ճիշտն ասած, ես չեմ ճանաչում։ (Չեմ ընդունում նաեւ՝ արեւմտահայ, արեւելահայ, սփյուռքահայ եւ այլն)։ Կա հայ բանաստեղծություն, որ չի կարելի աշխարհագրական վարչական բաժանման ենթարկել։ Եվ այդ բանաստեղծության ծառի արմատներից մեկը շատ խորն է հայոց արեւելից աշխարհում, Մաշտոցի ձեռագրով ամարասվել է Ամարասում։ Այդ արմատի վրա բարձրացել են (սկսած Դավթակից) ոչ քիչ երեւելի մտածողներ։ Ու դրանից առաջ էլ... Չմոռանանք, որ հեթանոսական շրջանի ամենալավ ավանդավեպերից մեկը եւս արցախածնունդ է, չէ՞ որ այստեղ է հայոց Արտաշես արքան «հեծել իր սեւ ձին գեղեցիկ» եւ անցնելով Քուռը (ուրիշ որտե՞ղ կանցներ Քուռը), ոսկեօղ, շիկափոկ պարանը նետել ու գցել մեջքը ալանաց դուստր Սաթենիկի...
Սա՝ իր հերթին։ Հիմա անցնեմ բուն խնդրին։ Ասեմ, որ ինձ համար հավասարապես տաղտկալի են՝ թե նրանք, ովքեր պոետական ձիրք ու շնորհքից զուրկ են, բայց տիրապետելով բարձր գրագիտությանն ու տեխնիկային, փորձում են ստեղծել իրենց «բանական» պոեզիան, թե նրանք, ովքեր օժտված են, բայց սպառում են իրենց՝ հեռու մնալով ժամանակի գիտական-մշակութային, նորություններից ու գյուտերից։ Դժբախտաբար, հայոց քնարեգրության մեջ այսօր նկատելի է գիտության եւ տեխնիկայի իմացության «զոռոքն» բանաստեղծելու միտումը, որը հաճախ ավելի վնասաբեր է դառնում՝ ճշմարիտ կենսավիշներին ջուր խառնելով։ Չկա ավելի անտանելի բան, քան արվեստ կամ միեւնույն է՝ հայացքի (բառի ամենայն իմաստով) խաղալը։ Այս պարագան ենթադրում է գեղագետի մեջ մտածողի ինքնաոչնչացում, սուբստանցիայի խաթարում։ Արցախում ծնվող բանաստեղծությունն այսօր կենսական հարուստ լիցքեր ունի, առնականության նոր որակների միտում, որը հասկանալի է, պայմանավորվում է նաեւ հայոց այս հնագույն եզերքում ծավալված հզոր շարժումով։ Ամբողջովին Արցախ է Բոգդան Ջանյանի պոեզիան։ Որտեղ Ավարայր՝ ես այնտեղ թուր եմ. սա է Հրաչյա Բեգլարյանի պոետական բանաձեւը։ Իր ուրույն ձեւ ու բովանդակության մեջ, բանահյուսական անկրկնելի բաղադրատարրերով Գուրգեն Գաբրիելյանի «Հորովելը» երեւույթ է Արցախում։ Արցախյան գրական կյանքը բազմազանության է գնում։ Գրականությունն ու բանաստեղծությունը զուգորդում է Սոկրատ Խանյանը։ Հոգեզննման է դիմում Արկադի Թովմասյանի բանաստեղծությունը։ Ժողվորդական մտածողության եւ ուրույն ոճի հետաքրքիր դրսեւորումներ ունի Վլադիմիր Գասպարյանի երգը։
Ավագ սերունդը (Գ.Գաբրիելյան, Ս. Խանյան, Ն. Ավագյան, Հ. Բեգլարյան, Զ. Հովհաննիսյան, ուրիշներ) իր գործը արել եւ անում է՝ հնարավորությունների սահմաններում։ Հաստատ քայլեր են անում նորերը։ Բայց (սա էլ բնական է) կան նաեւ հավերժական «երիտասարդներ», որոնք հակադրվում են ավագներին ոչ թե նոր բան ստեղծելով, այլեւ իրենց համար «տեղ» պահանջելով... Ճանաչման արժանացած հեղինակներից։ «Օտար սորտերից» բերված արհեստական սերմնավորումով չի ստեղծվում բանաստեղծություն, այն էլ՝ ազգային։ Որպես կանոն, նրանց բառը, բանաստեղծության մեջ, «տեղավորվելուց» հետո անգամ, շարունակում է մնալ բառարանաբարո, անկերպար ու անկերպարանք։ Իսկ ահա, Գուրգեն Գաբրիելյանը կամ Հրաչյա Բեգլարյանը, որքան էլ «պարզ, նույնիսկ պարզունակ» լինեն, միեւնույն է, ամենակարեւորը, տվյալ դեպքում, այն կոլորիտն է, եզերքային բնավորությունը, որ նրանք բերում են գրականություն։ Սրանք սկզբունքային ելակետեր են։
Տեղատվության ու մակընթացության ալիքները հաջորդում են մեկը մյուսին։ Եվ այս ֆոնի վրա հաստատաքայլ ասպարեզ են մտնում ինտելեկտուալ կարողություններով օժտված, հարուստ ներքնաշխարհով անուններ՝ իրարամերժ, հակասական, հետաքրքիր։
Ս.Ս. - Ի դեպ, ինքնատիպ մտածողությամբ ու պատկերներով գունային-հոգեբանական հետաքրքիր համադրումներ է ստեղծում Անահիտ Քոչարյանը։ Նրա «Խնձորն արնափոսում» պոեմը, որը վերջերս տպագրվեց «Եղիցի լույսում», լուրջ գործ է։
Վ.Հ. - Այո՛։ Եվ ոչ միայն։ Ռոբերտ Եսայանի «Նժարը», Անահիտ Քոչարյանի «Խնձորն արնափոսում» պոեմն ու «Աստվածամոր աչքերը» գիրքը նոր, անհատականացված խոսք են բերում։ Ներսույզ որոնում կա Նորեկ Գասպարյանի պոեզիայում («Եղիցի լույսում» վերջերս տպագրված շարքը դրա առհավատչյան է)։ Լեռնիկ Հակոբյանն ուրույն մեկնաբանությունների է գնում։ Հովիկ Մուսայելյանի բանաստեղծությունը զգացմունքի ներքին բռնկումներ ունի։ Պատկերավոր է Դավիթ Շիրինյանի խոսքը։ Կան ավելի թարմ անուններ։
Արցախը, կարծում եմ, հայ բանաստեղծությանը կհուշի առնականության ցանկալի որակներ։ Եթե սա այսպես էլ չէ, ուզում եմ, որ այսպես լինի։ Որովհետեւ հայ ժողովրդի կորուստների ետ վերադարձման (գոնե՝ մի պտղունց) ճամփան, Տիգրան Մեծից մինչեւ հիմա, անցնում է Արցախով։ Հայաստանի սրտով է անցնում։ Ես մեր ազգային բանաստեղծության վաղն այսպես եմ տեսնում։ Արցախը հարություն է առնում Քրիստոսի խաչից։ Ամեն անուն՝ իր չափով։ Ամեն չափ՝ իր կշռի սահմաններում։ Եվ համագումարվում է ընթացքը։ Շարժման մեջ է դրվում հյուլեն։ Մինչեւ կծնվի սպասվածը։ Իմ ուզածը, որը, ցավոք, դեռ չկա։ Ոչ միայն Արցախում, այլեւ, ընդհանուր վերցրած, ամբողջ հայ աշխարհում։ Գուցե եւ՝ աշխարհում։
Ս.Ս.- Աշխարհն ընկալում ես սիրով, սերը եւ բնությունը գերագույն հաճույքի ներդաշնակություն են տալիս քո պոետական ներշնչանքներին։ Ո՞ւր է կյանքի տիեզերական հակասությունը, մահը, ունայնությունը, թախիծը, վերջապես՝ նաեւ հոռետեսությունը, որ կախված է Մեծ վերջնականի անխուսափելիությունից։ Չէ՞ որ լինելու է Ահեղ Դատաստանը։
Վ.Հ. - Ես մահի մահն եմ, քանզի կյանքն եմ ես։ Թող բարձրագոչ չհնչի (դրանից չեմ էլ վախենում)։ Ճիշտ է, որ աշխարհն ընկալում եմ սիրով, դա իմ բնույթն է։ Եվ հենց այդ սիրո մեջ են տիեզերական հակասությունը, մահը, ունայնությանց ունայնությունը, թախիծը եւ այլն։ Եվ եթե ժպտում եմ, դա չի նշանակում, թե ժպտում եմ։ Աշխարհի լավագույն ողբերգակները ծաղրածուներն են։ Մեծ վերջնականն ինձ չի սարսափեցնում, այլ սթափեցնում է, որովհետեւ աշխարհում բացարձակ խաղաղություն չկա, ծնունդն էլ է կռիվ, մահն էլ է կռիվ, սիրուց մեծ կռիվ էլ չկա ու չկա... Այդպես՝ շարունակ։ Ու ծնվում է բանն։ Ես միշտ գնում եմ, իմ ցավի գետերն ի վեր նավարկելով, դեպի ակունքը հեռավոր անհայտի։ Եվ ճանապարհին թողնում եմ իմ հետք-նշանները։ Տառապանքի հետքը, դա հույսն է, հոգու պարապը ծնում է անհուսություն։ Իսկ ինչ վերաբերում է ներդաշնակությանը, ապա այն միշտ էլ ձեռք է բերվում ճակատիս վրա եղած «խուլուպուտները» քերելու գնով... Բանաստեղծությունը, երեւի հենց տիեզերական հակասության վավերացումն է ու անխուսափելի հաղթահարման փորձը։
Ս.Ս. - Ես սիրում եմ թախծի բանաստեղծությունը։ Ծնվել եմ Կարիճի համաստեղության տակ եւ ինձ հարազատ է փիլիսոփայական հոռետեսությունը։ Ծիծաղ չեմ սիրում, ուրախ մարդկանց չեմ համակրում՝ անկասկած, մակերեսային են։ Ներսույզ եմ, մի թախծոտ մեղեդի անվերջ լալիս է իմ հոգում, դեպի հեռավորը, անհայտը, անհասկանալին, եւ այդ մասունքներից էլ ես հյուսում եմ իմ գոյության հեքիաթը... Մի՞թե աշխարհը քեզ համար հասկանալի է ու հասկացված՝ առանց ներքին ճգնաժամի, անդարձության տառապանքի ու ճակատագրական տագնապի։
Վ.Հ. - Ես միշտ գտնվում եմ անհայտի ու անիմանալի սահմանագծի վրա՝ որպես անուղղելի տառապյալ։ Եվ կյանքիս մեջ ամենաշատ պահերը, իրոք, հոգեկան ճգնաժամերն են։ Դրանք փորձում եմ հաղթահարել իրոնիայով, որը կարծում եմ իմ հայացքի ամենակենսատու տարրն է։ Աստված ինձ երբեք չի լքում, տուժում է, բայց չի սպանում։ Մեր սերը ազնիվ է։ Ինչ վերաբերում է աշխարհի հասկանալիությանը... Կասեմ, որ այդ հարցը լուծման ընթացքի մեջ է, գնում եմ դեպի հենց այնտեղ։ Թումանյանն իրենը սովորեցնում է, մենք ուշադիր լսում եւ սովորում ենք մերը։ Նա ասում է. «...Մենք պարտավոր ենք մեր բանականությունը զարգացնել եւ միշտ հառաջ ու հառաջ դիմել դեպի կատարելության սահմանագիծը, դեպի Աստված, թեեւ երբեք չենք հասնելու»։
Եվ ապա։ Աշխարհը սգատուն չէ։ Բա ի՞նչ է։ Հարսանքատուն չէ։ Բա ի՞նչ է։ Երկու դեպքում էլ չափի խախտումն անհեթեթություն կլինի։ Բանաստեղծւթյունը պիտի իր ձեռքը դնի վշտի ու ցավի մեջ կորսվող մարդու ուսին, ասի՝ լավ է լինելու, նրա հետ տխրելով՝ ուրախանա, ուրախանալով՝ տխրի։ Անկեղծ, ազնիվ։ Ասի այնպիսի մի բան, որ իրենից բացի ուրիշ ոչ ոք չի ասելու։ Այնպես ասի՝ խոսքը հնչի ու հավատան, օգնի տառապյալին՝ վերագտնելու ինքն իրեն։ Եվ, երեւի, հենց սա է պատճառը, որ բանաստեղծությանը, որքան խորանում ենք մարդկության պատմության մեջ, դիմել ու դիմում եմ միայն ու միայն աշխարհի ամենատխուր ու ամենամենակ մարդիկ։
Արվեստը ծնվում է ցավից` հազար անգամ ասված ճշմարտություն։ Ցավը նույնն է։ Ցավի զգացողությունն էլ յուրաքանչյուրի մոտ լինում է տարբեր։ Այդ «տարբերն» էլ ենթադրում է աշխարհի ընկալման ինքնատիպություն։ Այսինքն, ամեն մեկը, ինչպես ասում են, կոդավորում է ցավի իր զգացողությունը, մի խոսքով, ստեղծում է իրենը, սովորական բառը նա դարձնում է անկրկնելի, որով կարող է բացել միայն ու միայն իր զգացումի, սիրո, ապրումի, մտքի դուռը։ Իսահակյանն իր կոդավորումը ունի, Տերյանը՝ իր, Սեւակը՝ իր, Հովհ. Գրիգորյանը՝ իր։ Բառը, հեռանալով իր ընդհանրականությունից, ճշմարիտ գրողի լեզվի վրա դառնում է պատկեր՝ կոնկրետ, եզակի եւ անկրկնելի։ Դառնում է տվյալ գրողի մտածողական համակարգի շարժիչ ուժը, ոճը պայմանավորող բաղադրատարր։ Ես իմ միտքն ու զգացումը չեմ բառավորում (դա թվացյալ է), ես դրանք բառերով, հաճախ՝ գծերով, կետերով, լռությամբ ու ոչ լռությամբ կոդավորում եմ։ Առանց դրան չկա ինքնատիպ մտածողություն ու ոճի առանձնահատկություն։ Տերյանը, Իսահակյանը, Չարենցը Հայաստանի մասին իրենց հանրահայտ բանաստեղծություններում դիմում են «անուշ» մակդիրին. բառի բառարանային իմաստով, թող ներվի, դա կլիներ անհեթեթ կրկնություն, բայց երբ բառին մոտենում ենք հեղինակային վերաիմաստավորումների մեջ, այսինքն՝ լեզվամտածողության ու կոդավորման համակարգում («անուշ, անուն», «անուշ Հայաստան», «անուն քաղցր ու վսեմ»), պատկերը միանգամայն այլ ձեւով է ներկայանում։ «Բարբարոս» բառը, տե՛ս, ինչպես է Չարենցը կոդավորել՝ «Մեր լեզուն ճկուն է ու բարբարոս», միանգամայն հեռացնելով նախնական իմաստից։ Մի այլ օրինակ. Շիրազի պոեզիայում Մասիսը աշխարհագրական անուն չէ սոսկ, յուրաքանչյուր անգամ այդ անունը կոդավորվում է յուրովի, բառը դառնում է կորուստների, երազանքների, սիրո, կորած ու գտնվելիք եզերքների աշխարհ ներկայացնող պատկեր։ Բառը պիտի դիտել մտածողության համակարգում։
Ս.Ս. - Այսպես մինչեւ ե՞րբ եւ մինչեւ ո՞ւր. կա՞ն արդյոք չասված բառեր, ինչպես Սիամանթոն կասեր, «դեռ չբացված արշալույսներ», ափսոսանք, զղջում, նորոգության մեղեդիներ... Եվ վերջապես, ի՞նչ է բառը քեզ համար։
Վ.Հ. - Ամեն անգամ, երբ գրիչը ձեռքս եմ առնում, իսկ դա ամենադժվարն է ինձ համար, մտքովս էլ չի անցնում (թող ներվի), թե աշխարհում ասված բառ կա... Թվում է, թե Ադամը ես եմ եւ փորձում եմ օգնել Աստծուն, որ իմ կողմից ստեղծվող Եվան լինի այնպիսին, ինչպիսին մինչեւ հիմա դեռ չի եղել։ Իսկ արեգակը ճիշտ չէ, որ միշտ արեւելքից է ծագում, թեեւ միեւնույն է՝ որտեղից էլ դուրս գա, այնտեղ մենք կանվանենք արեւելք։ Բայց գուցե եւ ուրի՞շ բառով։ Ո՞ւր է այդ բառը։ Մինչեւ հիմա բառի ամենաճշմարտացի սահմանման հեղինակը մնում է դարձյալ ու դարձյալ Թումանյանը՝ բառը աշխարհ է։ Տանել չեմ կարողանում, երբ շահագործում են բառը, նրան բռնանալով` ակամա մասնակից դարձնում իրենց մեղքերին, կեղծիքին ու շահատակություններին, սուտ սերերին ու սուտ ապրումներին, ոտնահարում բառի արժանապատվությունը, դարերում ամբարած մաքրությունը։ Ճշմարիտ բառն ունի իր աշխարհագրությունը, իր հոգեբանական պատկերը, իր դինամիկան, իր հիշողությունը, կենսագրությունը, անսխալ ժամանակացույց է բառը, եւ այլն։ Իսկ բանաստեղծը բառի սահմաններն ընդլայնում է ոչ թե բառից դուրս, այլ ավելի շատ բառի ներսում` նոր տարածքներ ավելացնելով իր ներքնաշխարհի հաշվին։ Սիրում եմ բառը։ Բառն աստծո տուրք է։ Բանալին՝ տիեզերական շարժման։ Մի քանի ամիս է՝ սեղանի մոտ չեմ նստում, բայց զգում եմ, որ գնալով համբերությունս հատնում է։ Մենք բոլորս ամեն վայրկյան հառնում ենք Քրիստոսի խաչից, խաչը աչքիս առաջ փակվում է՝ աստվածային հավքի թեւերի պես բացվում է, խոսում է եւ այլն, եւ այլն։ Գաղափարը ծնունդ է առել, կմարմնավորվի, երեւի թե կծնվի նոր պոեմ։ Ժամանակի գործոնը կախարդական է։ Պիտի ճիշտ պահին ասվի խոսքը, որ ապրի։ Մի վայրկյան անգամ ուշացավ՝ չի հնչում, ծնվում է մեռած։
Գրիչ առնելուց առաջ շատ եմ տառապում։ Վայրկյաններից հեռանում եմ ավելի վաղ, քան վայրկյանները կհասցնեն հեռանալ։ Իսկ զղջումն իմ ամենպահյա ապրումն է։
Ս.Ս.- Քննադատությունն ազգի բանաստեղծության ցուցանիշն է, «ժամանակակից մտավոր աշխարհի միահեծան թագուհին» (Բելինսկի)։ Այն խոսում է վերեւների հետ եւ անմատչելի է ներքեւների համար։ Գրող-քննադատ անտինոմիայում անվերապահորեն ընդունում եմ քննադատի գերակայությունը։ Ավելի տաղտկալի ժանր չեմ ճանաչում, քան գրողի քննադատական հոդվածը։ Երեւի հենց դրանով էլ պետք է բացատրել գրողների (գրեթե առանց բացառության) մակերեսային հայացքը` քննադատի ու քննադատության վերաբերյալ։ Ուստի չեմ հարցնում, թե ինչ կարծիք ունես քննադատության մասին, այլ մասնավոր մի հարց՝ թե ինչպե՞ս ես դու քեզ ընկալում քննադատության հայելու մեջ, ինչն է, որ հասկանում է քննդատությունը եւ ինչն է, որ մնում է չհասկացված։ Խորհուրդ կտայի չկրկնել գեղարվեստականության վերաբերյալ պարզունակ անեկդոտը, որպես՝ թե պատմում են սյուժեն ու բովանդակությունը, բայց քիչ են ուշադրություն դարձնում գեղարվեստական կողմի վրա։ Գեղարվեստականությունը հենց սյուժեի մեկնությունն է ըստ երկի հուզական, փիլիսոփայական իմացաբանության համարժեքի եւ ոչ թե հանգերի ու վերադիրների քերականությունը։
Վ.Հ. - Ես չեմ կարող համաձայնել Բելինսկու գնահատականի հետ, ի վերջո, քննադատությունը սինխրոնիկ բնույթ ունի (դա բավականին խորը հիմնավորում ունի եւ քո՝ Սարինյանի գիտական դրույթներում ու դիտարկումներում)։ Խոստովանենք, թագավորը բոլոր դեպքերում էլ մնում է թագավոր, մանավանդ՝ առանց թագավորի չի կայանում եւ ոչ մի թագուհի։ Այն էլ՝ «միահեծան»։
Տաղտկալի ժանր է ոչ միայն գրողի, այլեւ ընդհանրապես (անկախ հեղինակից) յուրաքանչյուր քննադատական հոդված, եթե չունի պատշաճ խորք ու մակարդակ, եթե ոտնահարված է խոսքի կշռելիության չափը։ Այնքա՜ն բազմաթիվ են այդպիսինները։ Ու դրանց հեղինակների զգալի մասը գրականությունից երբեմնի մերժվածներն են, որ ճարպկորեն դիմել են գրականագիտական ոլորտին։ Անպարկեշտ ու բազմադեմ դիլենտանտությունն ուղղակի դարձել է չարիք, անարխիայի ու կամայականության մեջ անարգել ճամարտակելով՝ ամենուրեք տարածում է արմատները։
Տեսական հարցերում մեր գրականագիտությունը լուրջ ձեռքբերումներ ունի, իսկ ահա գրականության պատմության եւ, հիմնականում, գրական քննադատության բնագավառներում ընդհանուր մակարդակը ցածր է, խեղճության աստիճանի։ Դա բացահայտ է, որ գրականության պատմության խնդիրները խիստ վերանայման կարիք ունեն։ Անպայման պետք է արժեքների վերագնահատման դիմել, ճշգրտել, մաքրել, հստակեցնել սկզբունքային տեսակետները, հարցադրումները։
Այսպիսի մի դիտարկում կատարենք. Տերյանը, օրինակ, ասում է. «Ես եմ քեզ ստեղծել, որ երկրպագեմ»։ Ստեղծել. սա պայմանական է, որովհետեւ ստեղծման պրոցեսը բանաստեղծության գոյամարտում մշտապես շարունակական է։ Բանաստեղծությունը (ասենք՝ «Տխրությունը») կենդանի արաչություն է, եւ չի կարելի միանշանակ ու վճռական ասել (սա միայն իմ կարծիքը չէ), թե հեղինակն արտահայտել է այս կամ այն միտքը։ Հենց այստեղ է, որ գրականագիտությունն իրեն դնում է աննախանձելի վիճակում։ Ինչո՞ւ։ Որովհետեւ գրողը երկի մեջ ոչ միայն ասում է այն, ինչ ասում է, այլ ասում է նաեւ այն, ինչ չի ասում, ինչ չի ասվում, այլապես Տերյանը վաղուց կդադարեր Տերյան լինելուց։ Տերյանը իր սիրո արարչությունը (ես եմ քեզ ստեղծել) չի վերջակետել որեւէ գործում (որքան էլ այն կատարելության աղերսներ ունենա). դա հնարավոր չէ։ Տերյանի արարչագործությունը նրանից ծնված կենդանի, ապրող-շնչող բանաստեղծություններում դեռ բնական ընթացքի մեջ է, քանզի ճշմարիտ բանաստեղծությունը չի ասում-վերջացնում, ճշմարիտ բանաստեղծությունը միշտ շարունակում է ասել... Իսկ գրականագիտությունը, ահա, շտապում է ավարտուն գնահատականներ տալ՝ այս բանաստեղծության մեջ այս միտքն է արտահայտել, այստեղ այս գաղափարն է առաջ քաշել եւ այլն, եւ այլն։ Ո՞նց կարող էր, օրինակ «ապագայի երգը խորհուրդ չունի» արձանագրող Չարենցն «առաջադրել պոեզիայի զարգացման ավարտուն, գեղագիտական ծրագիր»։ Այդ դեպքում էլ ի՞նչ Չարենց։ Ինքն իրեն փակուղու առա՞ջ է կանգնեցնում։ Գրականագիտությունը դեռ հեռու է «ինչպեսի» թեւերն արձակելուց...
Անկախ ինքնադրսեւորման ժանրերից ու եղանակներից՝ անհատականությունը մնում է անհատականություն։ Փորձե՞լ ես երբեւէ համադրել Սեւակի, ասենք, «Անլռելի զանգակատունն» ու «Սայաթ-Նովա» մենագրությունը. երկուսում էլ՝ ե՛ւ արվեստ, ե՛ւ գիտություն, երկուսն էլ, կարծես թե, գրված են տաղաշարային պոեմի ոճով։ Եվ, որպես հավելում պատասխանիս, ավելացնեմ, մեր այս երկխոսության մեջ դու քո գրականագիտական դրույթները հավաստող մեջբերումները հիմնականում կատարում ես գրողներից (Վարուժան, Պոլ Վալերի եւ այլն)։
Պարզ-տրամաբանական է, եթե գրողը քննադատ չէ, ուրեմն՝ գրող չէ, եթե քննադատը գրող չէ, ուրեմն՝ քննադատ չէ։ Դու իրավացիորեն նշում ես, որ «ամեն մի գեղագետ պարտավոր է նաեւ մտածող լինել»։ Առավել եւս՝ ամեն մի մտածող պետք է լինի քննադատ, որովհետեւ աշխարհում ամեն ինչ ըմբռնվում, ընկալվում է միայն ու միայն քննադատաբար. հայացքի մեջ ապրող քննադատով են պայմանավորվում-ընթացքավորվում մտածողությունը, խոհ ու զգացումի ներքնատար շարժումները, հետեւապես եւ հղացման պրոցեսի էվոլյուցիան։ Հարցին մոտենանք մի այլ եզրից. քննադատական քիչ հոդվածներ կան, որ կարելի լինի դնել Տերյան զտարյուն բանաստեղծի «Հայ գրականության գալիք օրը» կամ Սեւակի «Հանուն եւ ընդդեմ ռեալիզմի նախահիմքերի» աշխատությունների կողքին։ Նման օրինակներ շատ կարելի է բերել հայ եւ համաշխարհային գրականությունից։ Բավական է, թեկուզ, միայն Գյոթեի օրինակը, որի մասին ակնարկվեց հենց այս զրույցի սկզբնատողերում։ Ուրիշ բան է, ասենք, որ հասունացել է գրականագիտության ճշգրտվելու հարցը։ Այս տեսակետից բավականին հետաքրքիր դիտարկումներ ունի չեխ վաղամեռիկ գիտնական Իրժի Լեւին, գրականագիտությունը գնում է դեպի մաթեմատիկան, որը, ըստ նրա, ոչ թե դպրոցում սովորած թվաբանությունն է կամ հանրահաշիվը, այլ հավանականության ժամանակակից տեսությունն ու մաթեմատիկական տրամաբանությունն է։ Նա գտնում է, որ «ճշգրտության փուլը» թեւակոխած եւ ոչ մի գիտություն մինչեւ հիմա չի կարողացել զանց առնել մաթեմատիկան, եւ գրականության տեսությունը հազիվ թե զարգացում ապրի, եթե փորձի շրջանցել հիշյալ գիտությունը։ Այս պահանջներին դիմանո՞ւմ է մեր արդի գրականագիտությունը։ Երեւի թե՝ ոչ։
Ինչ վերաբերում է իմ անձնական մոտեցմանը, ապա ասեմ, որ գրականագիտական բնույթի աշխատություններ ես կարդում եմ ավելի շատ, քան գեղարվեստական գրքեր։ Հովհաննես Շիրազի, Պարույր Սեւակի եւ Սերգեյ Սարինյանի հետ հանդիպումներս իմ մտածողության մեջ ու աշխարհայացքում շրջադարձային դեր են կատարել։ Ես այստեղ կառանձնացնեի հատկապես Ս. Սարինյանի հետ ունեցած բանավիճային զրույցներս։ Բացի դա. Սարինյան գիտնականը մեր գրականագիտության մեջ արեց այն, ինչ Սեւակ բանաստեղծը՝ պոեզիայում։ Գրականագիտության բնագավառում իրենց ինքնատիպ դիտարկումներով ու մեկնություններով ինձ մշտապես հետաքրքրում են Գրիգոր Պլտյանը, Սերգեյ Աթաբեկյանը, Ազատ Եղիազարյանը, Սարգիս Փանոյանը, Հենրիկ Էդոյանը... Այսուհանդերձ, կարծիքս մնում է նույնը. գրական քննադատությունը «քարշ է գալիս» գրականության ետեւից։
Ս.Ս. - Ես ճանաչում եմ ստեղծագործական խառնվածքի կամ, այլ կերպ ասած, հոգեկան կերտվածքի մենաշնորհը։ Այս հարցում ես, այսպես ասած, էմպիրիոմոնիստ եմ՝ կամ բանաստեղծ, կամ արձակագիր, կամ դրամատուրգ։ Հանճարը բացառություն է եւ չի կարող չափանիշ լինել։ Հոգեկան սֆերաների երկրորդությունը կեղծ է, լավագույն դեպքում` ենթակայական։ Կա Վարդան Հակոբյան բանաստեղծը՝ զուգահեռը չեմ ընդունում։ Ի՞նչ կասես, հո չվիրավորեցի՞ քո դրամատուրգիական ինքնասիրությունը։ Մի՞թե բանաստեղծությունը բավական չէ ինքնադրսեւորման համար։
Վ.Հ. - Ասածս թող չընկալվի որպես ծայրահեղություն. ես ինձ համար ոչինչ եւ ոչ ոքի չափանիշ չեմ կարող ընդունել՝ քանի խոսքը ստեղծագործական հարցերի մասին է, բացառություն չի կարող լինել թեկուզեւ հանճարը։ Յուրաքանչյուր էություն երեւույթ է առանձնահատուկ՝ նրանով, որ դա ինքն է եւ ոչ թե մեկ ուրիշը։
Կարող եմ ավելացնել. գեղարվեստական որ ժանրի էլ դիմում եմ, դրան ինձ մղում է միայն եւ միայն բանաստեղծությունը։ «Տաճարն Աստծո» պոեմի մեջ (քո վերլուծություններում եւս նշել ես այդ մասին) ինձ համար չկա ժանրային որեւէ սահմանափակություն։ Եվ դա իմ ինքնադրսեւորումն է, որը չի ճանաչում որեւէ շրջանակ՝ ինչպիսինն էլ այն լինի։
Ս.Ս. - Ինչպես կարելի է նկատել, ես միայն խոսությանն ընթացք տալու միտումով եմ կապակցում հարցի ներքին անցումները եւ չեմ փորձում քննական մեկնություն տալ քո դատողություններին, այլ կերպ ասած, մեր երկխոսությունը բանավեճ չէ։ Իմ նպատակն է լսել քեզ, հետեւել քո դատողությունների ընթացքին, իմանալ քո պատկերացումները որոշ հարցերի վերաբերյալ։ Այսքանը։ Եվ որպես վերջաբան՝ մի հարց եւս. քո բանաստեղծություններից ո՞րը կնվիրեիր ինձ։
Վ.Հ. - Տարիներ առաջ մենք ավելի հաճախ էինք ինքնաբուխ զրույցներ ունենում նման թեմաներով։ Եվ ահա, մի օր էլ, երկար ընդմիջումից հետո, հանդիպեցինք Հայաստանի գրողների միության սրահում։ Դու գրեթե անգիր՝ տող առ տող, ինձ հիշեցրիր իմ «Խոստովանություն» բանաստեղծութունը, որն էլ սիրով ու ակնածանքով նվիրում եմ Սերգեյ Սարինյանին։
ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Ես նորից հիշում եմ քեզ,
Եվ պահը ունենում է խորհուրդ,
եւ օրը ունենում է արեւ,
եւ սիրտը ունենում է կարոտ,
եւ դու իմն ես դառնում ավելի։
Ես նորից ներում եմ քեզ,
եւ լույսը ունենում է աղջիկ,
եւ հույսը ունենում է ճամփա,
եւ միտքը մոտենում է ափին,
եւ դու իմն ես դառնում ավելի։
Ես նորից կանչում եմ քեզ,
եւ ճամփան ունենում է հետդարձ,
եւ խոտն ունենում է ծաղիկ,
եւ հավքը ունենում է երգեր,
եւ դու իմն ես դառնում ավելի։
Դու հավերժ տանջում ես ինձ,
եւ ցավը ունենում է պսակ,
եւ հոգին ունենում է երազ,
եւ չի ունենում սերը սահմաններ,
եւ դու իմն ես դառնում ավելի։