Այսպես բղավում էր հեռվից, մինչև կարկուտը կամ տարափը վրա էր տալիս ու մեր մանուկ զորապետին փախցնում, ձգում քարայրների ու ծառախոռոչների մեջ։
Ինչպես տեսնում եք, մեր Արևամանուկը թեպետ դեռ փոքր էր, հազիվ տասը կամ տասներկու տարեկան կլիներ, բայց շատ սրտոտ էր ու սրամիտ։
Երևում էր, որ ժամանակով մեծ ու երևելի մարդ պետք է դառնա։ Այդպես էին ասում բախտ գուշակողները, այդպես հավատացած էին ամենքը։
Բայց նա այժմ դեռ մի գառնարած էր։
Այս, ինչ որ ասում եմ՝ ով է իմանում, թե՝ մեզանից քանի-քանի տարի առաջ է եղել։ Եթե ասեմ՝ հազար տարի, երկու հազար տարի, երեք հազար տարի, էլի քիչ կլինի։
Այդ հին ժամանակներումը Մասիսի ու Արագածի արանքումը, ուր որ հիմա Արարատյան մեծ դաշտն է, ուր որ մեր էջմիածինն է, Երևան քաղաքն է, Երասխ գետն է, Գեղամա ծովն է, ահա այդ գավառումը մի մեծ գյուղ է լինում, Արևա՞ն, թե՞ Արմավան անունով, հաստատ չգիտեմ, և հատուկ տեղն էլ չեմ կարող ձեզ ասել։
Արմավանի օդն ու ջուրը շատ մաքուր էր ու առողջարար։ Նրա աղբյուրը քառասուն ակն ուներ, քառասուն տեղից բխում էր ու հետո միանում, դառնում մի այնպիսի գետ, որ յոթը ջրաղաց էր պտտեցնում։ Բացի դրանից, գյուղի հանդերն էլ լիքն էին անմահական աղբյուրներով։ Այդ աղբյուրներն ամենքն էլ մի-մի անուն ունեին՝ իրանց հատկությանը հարմար տված։ Որին ասում էին՝ «կաթնաղբյուր», որին՝ «սառնաղբյուր», որին՝ «տղաբերուկ», որին՝ «պարկակերի», որին՝ «գառնակերի» և ուրիշ անուններ։
Լավ աղբյուրը շատ սիրելի բան է։ Նա իր խմողի երեսին խնդում, ծիծաղում է, ականջին քչփչում, թաքուն բաներ ասում, մոտը պառկողի միտքն օրորում է ու վրան անուշ քուն բերում։ Երանի՜, հազա՛ր երանի այն մարդուն, որ իր մանկության ժամանակ այդպիսի տեղերում է անց կացրել իր կյանքը, անմահական աղբյուրների ու ծաղկունքների ծոցումն է մեծացել…
Արմավանի հայերը, թե՛ մարդիկ և թե՛ կանայք, բոլորն էլ գեղեցկադեմ, վայելչակազմ, ուժեղ ու բարձրահասակ էին։ Գլխացավ, փորացավ, սրտացավ, բկացավ, ծաղիկ, կարմրուկ և ուրիշ բոլոր մեր տեսած ցավերի անունը նրանք չէին լսած։ Մարդիկը հիվանդ էին լինում միայն այն ժամանակ, երբ վիրավորված էին լինում գազանից կամ թշնամուց և կամ ծառից վայր ընկած։ Դրանց կյանքը շատ երկար էր, շատ էին ապրում։ Այնքան ապրում էին, որ շատ ապրելուց բեզարում էին։ Շատ քիչ ապրողը հարյուր տարի էր ապրում, բայց սովորաբար երկու և երեք հարյուր տարի էլ էին ապրում ու մի քանի անգամ ատամները փոխում, նոր ուժ ստանում։
Ծերացած հայրը ունենում էր քսան, երեսուն զավակ, երեք-չորս այդ չափ էլ թոռներ, մի այնքան էլ՝ ծոռներ։ Մի գերդաստանի, ընտանիքի մեջ մինչև երեք-չորս հարյուր հոգի էին լինում, բոլորն էլ իրար հնազանդ, ամեն փոքրը՝ իրանից մեծին, և ամենքն ի միասին մեծ հորը։
Մեծ հայրը մյուս բոլոր հայրերի գլխավորն էր, գլուխն էր, և այդ պատճառով ասվում էր հայրապետ, այսինքն՝ հայրերի գլուխ, կամ՝ նահապետ, որ միևնույն նշանակությունն ունի։
Գերդաստանի բոլոր անդամները մի հարկի, մի ծածկարանի տակ չէին մնում, այլ՝ ջոկ-ջոկ հարկերի ու ծածկոցների։ Ամեն անգամ, երբ որ մեկին պսակում էին՝ նրա համար առաջուց մի վրան էին գործում բրդե կամ մազե թելից։ Այսպիսով, տարեցտարի շատա-
