Ղլտճյանը։ Նա իր հուշերում վկայում է նաև, որ 1894, ապա և 1897 թվականներին Թումանյանը իր համար կարդացել է այդ «համարյա վերջացած» պոեմի մասերը։ «Մնում էր միայն մի քանի շտրիխներ անել՝ ամբողջ շաղախը միացնելու և ամբողջացնելու համար»,-ավելացնում է հուշագիրը։ Նա հայտնում է նաև, որ բռնագրավման (կամ կրակի) զոհ են գարձել պոեմի «ավելի ցայտուն (այն ռեժիմի հասկացողությամբ՝ խիստ կասկածելի և հեղափոխական) կտորները...» (տե՛ս ԳԱԹ, Հուշերի ֆոնդ, Արսեն Ղլտճյանի հուշերը)։
Պոեմի ստեղծման կենսական շարժառիթը եղել են սոցիալական անարդարության դեմ հայրենի լեռնաշխարհում ծավալված գյուղացիական տարերային ըմբոստացումները, մասնավորապես 1880-ական թթ. դսեղցի նշանավոր «Չոփուռի տղաների» զինված պայքարն ընդդեմ հարստահարիչների և ցարական իշխանության։ Լոռիում մեծ աղմուկ հանած այդ պատմության կապը իր «Հառաչանք» պոեմի հետ մի քանի անգամ նշել է նաև բանաստեղծը։ Այսպես, պոեմի «Վերջերգի» ձեռագրի ներքևը նա նշել է. «1884 թ. Ղոխնանց պապի դափում Գրիշկի հետ. Չոփուռի տղերանց հետ գնալուց մի քանի օր հետո» (Գրիշկա բիձան բանաստեղծի հորեղբայրն էր, որի հետ նա այցելել է Ղոխնանց պապին՝ Իգահատ գյուղացի ծեր այգեպանին)։ Ավելի ուշ՝ «Իմ մի քանի գրվածքների բացատրությունը» գրառման մեջ Թումանյանը նշել է. «Ղոխնանց պապին, մեր գյուղի Չոփուռի տղերքը և «Հառաչանք» պոեմը» (ՈԻՀ 2, 420)։
Ժամանակին դսեղցի Չոփուռի տղաների համբավը դուրս է եկել Լոռու սահմաններից և տարածվել է ամբողջ Անդրկովկասում, թափանցել մամուլի և գրքերի էջերը։ Առաջին գրավոր աղբյուրներից մեկը կարելի է համարել Իսահակ Հարությունյանի վկայությունը, որը 1891 թ. Ներսիսյան դպրոցի սաների հետ այցելելով Դսեղ գյուղը, այդ մասին գրել է. «Դսեղը մինչև այժմ էլ հայտնի է իր քաջասիրտ «իգիթներով», այս գյուղից էին վերջին տարիներս Լոռում հայտնի եղած քաջ ավազակապետները, «Չոփուռի տղերքը». սրանցից հինգ եղբայր միասին ավազակությամբ էին պարապում, վեցերորդը բանտարկված էր. միայն յոթերորդը բաժանված լինելով դրանցից՝ չմասնակցեց նրանց վաստակած փառքին — ղաչաղության» (Իսահակ Հարությունյանց, ներսիսյան հոգևոր դպրոցի սաների առաջին դպրոցական ճանապարհորդությունը, Տփխիս, 1894, էջ 55)։
Ճիշտ է, Թումանյանի պոեմի՝ մեզ հասած հատվածներում Չոփուռի տղաների մասին ուղղակի չի խոսվում։ Նրանց դրամատիկ և հերոսական պատմությունը, ամենայն հավանականությամբ, արտացոլված է եղել պոեմի կորած մասերում։ Այդ են վկայում նաև ուրիշ ժամանակակիցներ։ Ավ. Իսահակյանն իր հուշերում, նկարագրելով 1906 թ. Դսեղ կատարած իր այցելությունը, Թումանյանի խոսքերի հիման վրա պատմում է նաև ըմբոստացած եղբայրների մասին.
«80-ական թվականներին հարստահարող կալվածատերերի դեմ ըմբոստանում է Չոփուռենց տղոց մեծ եղբայրը՝ Սողոմոնը, սպանում է
