Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատման և ժող․ տնտ․ վերական լնը– ման ընթացքը 1921-ի փետրվարին ւնդ– հատվեց։ 1921-ի փետր․ 13–15-ին դաշ– նակցականները հակահեղափոխական զինված խռովություն բարձրացրին սովե– տական իշխանության դես՜, գրավեցին Երևանը և մի շարք շրջաններ։ Տայ ժողո– վըրդի հերոսական պայքարը սովետա– կան կարգերի վերահաստատման համար ընդունեց քաղաքացիական կռվի բնւււյթ։ Ապրիլի 3-ին ավարտվեց դաշնակցական փետրվարյան խռովության ջախջախումը (տես Փետրվարյան խռովություն 19յ21)։ Հայաստանում սովետական կարգերի ամրապնդման համար մեծ նշանակություն ունեցավ Վ․ Ի․ Լենինի 1921-ի ապրիլի 14-ի նամակը՝ հասցեագրված Ադրբ Յջա– նի, Վրաս տանի, Տա յաս տան ի, Դաղըս– տանի, Լեռնականների հանրապետու– թյան կոմունիստ ընկերներին։ Ողջււնե– լով Կովկասի սովետական հանրապետու– թյուններին, Լենինը նամակում վստս հու– թյուն էր հայտնում, որ «նրանց սերտ դա– շինքը կստեղծի ազգային խաղաղության մի այնպիսի օրինակ, որը չի տեսէ ված բուրժուազիայի ժամանակ և անհնարին է բուրժուական հասարակարգում» (Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 43, էջ 237)։ 1921-ի մայիսի 21-ին Հայաստանի Տեղկոմը վերակազմ– վեց Տայկական ԱՍՏ ժողովրդական կո– միսարների խորհրդի, որի նախագահ և ռազմ, գործերի կոմիսար նշանակվեց Ա․ Ֆ․ Մյասնքւկրսնը։ Այդ ժամանակ Տա– յաստանի անբաժան մասը կազմող Զան– գեզուրը դեռևս դաշնակցականների իշխա– նության տակ էր։ Այնտեղ ստեղծվել էր այսպես կոչված Լեոնահայաստանի Հան– րապետություն՝․ Կարմիր բանակի հար– ձակման և թիկունքում աշխատավորության ելույթների շնորհիվ հունիսի 30-ին դաշ– նակցական զինված խմբերը դուրս քշվ ւցին Աիսիանի շրջանից։ Տուլիսի 2-ին Շււշիի կողմից գրոհող Ղարաքաո–Զանսեէլուո– յան զորամասերը ազատագրեցին Գո– րիսը։ Նույն օրը երևանյան խմբավորման զորամասերը մտան Գորիս, հուլիսի 7-ին ազատագրվեց Ղափանը, հուլիսի 1^-ին՝ Մեղրին։ 1921-ի հուլիսի 18-ին Ա․ Մյաս– նիկյանը Երևանյան զորամասերի հրամա– նատար Մ․ Վեչիկանովին և զինվորս կան կոմիսար Ռատնեկին ուղղված ողջույնում գրում էր․ «Տայաստանի խորհրդային Մո– ցիալիստական Տանրապետության ժողո– վըրդական Կոմիսարների Խորհրդի անու– նից ողջունում եմ քաջարի կարմիրբււնա– կայիններին, Երևանի զորամասերի ւրա– մանատարներին, որոնք Հայկական Կար– միր Բանակի հետ ձեռք՜ձեռքի տված՝ այն– քան հաջող կերպով արմատախիլ արին Զանգեզուրի հակահեղափոխությունը Զո– րամասի կարմիր զինվորները կարողացան հեռավոր Կովկասի լեռներում ամրսցնել ու ծածանել նրանց վստահված պրոլե– տարական հեղափոխության դրոշը։ Կո– մունիզմի պատմական ոսկե գրքում հաղ– թության մի էջ էլ ավելացավ, ուր մտցված են Երևանի զորամասի զինվորների վւա– ռավոր անունները․․․» (Մյասնիկյան Ա․, Ընտ․ երկ․, 1957, էջ 343)։ Արւպի– սով, Տայաստանի բանվորների և գյու– ղացիների պայքարը սովետական ի; խա– նության համար ավարտվեց լիակատար հաղթանակով։ Տայ ժողովուրդը սովետա– կան ժողովուրդների եղբայրական ընտա– նիքում, կոմունիստական կուսակցության ղեկավարությամբ ձեռնամուխ եղավ Տա– յսատանի քայքայված տնտեսության վե– րականգնմանն ու սոցիալիզմի կառուց– մանը։ Գրկ․ Լենին Վ․ Ի․, Մեր արտաքին և ներ– քին դրությունը և կուսակցության խնդիրները, Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 42։ Նույնի, Հեռա– գիր Հայաստանի ռազմական հեղափոխական կոմիտեի նախագահին, նույն տեղում։ Նtու յ– ն ի, Սովետների Տ ամա ռուս աստ այն ան VIII համագումարը, 1920 թ․ դեկտեմբերի 22–29, նույն տեղում։ Ն ու յ ն ի, Ադրբեշանի, Վրսա– տանի, Հայաստանի, Դաղստանի, Լեռնական– ների հանրապետության կոմունիստ ընկեր– ներին, հ․ 43։ ՀՍՍՀ Դեկրետների և հրաման– ների ժող․, էջմիածին, 1921, պրակ 1–2։ Օրշոնիկիձե Գ․ Կ․, Ընտ․ հոդված– ներ և ճառեր, Ե․, 1950 ։Մյասնիկյան Ա․, Տին և Նոր Հայաստանը, Հաշվետու զեկու– ցում սովետների առաջին համագումարում, Ընտ․ երկ․, Ե․, 1957։ Մ ռ ա վ յ ա ն Ա․, Լենինի մոտ, Հոդվածներ և ճառեր, Ե․, 1961։ Ի» ա ն ջ– յ ա ն Ա․, Մայիսյան ապստամբությունից դեպի նոյեմբերյան հաղթանակը, Ե․, 1935։ Հովհաննիսյան Ա․, Համազգային կրիզիս, Ե․, 1926։ Հոկտեմբերյան սոցիալիս– տական մեծ ռևոլյուցիան և սովետական իշ– խանության հաղթանակը Հայաստանում (փաս– տաթղթերի և նյութերի ժող․), Ե․, 1960։ Հայ ժողովրդի պատմություն, հ․ 7, Ե․, 1967։ Հա– յաստանի կոմունիստական կուսակցության պատմության ուրվագծեր, Ե․, 1967։ Դtե– միրճյան Կ․ Ս․, Հոկտեմբերի լուսաշող ճանապարհով, Ե․, 1981։ Գ․ Ղարիրջւսնրսն
ՍՈՎԵՏԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ», օրաթերթ, ՀԿԿ Կենտկոմի, Տայկ․ ՍՍՏ Գերագույն սովետի և Մինիստրների խորհրդի օր– գան։ Լույս է տեսնում 1920-ի դեկտ․ 5-ից (մինչև 1921-ի մայիսի 7-ը՝ «Կոմունիստ», 1921–40-ին՝ «խորհրդային Տայ սատան»), Երևանում։ խմբագիրներ՝ Ա․ Տովհաննիս– յան, Ե․ Չուբար, Ա․ Կարինյան, Ա․ Մռավ– յան, Թ․ Մանդալյան, Դ․ Սիմոնյան, Վ․ Երեմյան, Տ․ Տովհաննիսյան, Ը․ Վա– հանյան, Զ․ Աշրաֆյան, Ա․ Ադոյան, Տ․Պո– ղոսյան, Տ․ Մամիկոնյան, Տ․ Մարգարյան, Ղ․ Դալլաքյան, Տ․ Բաղդասարյան, Կ․ Վար– դանյան, խ․ Տովակիմյան, Լ․ Կրոյան, Բ․ Անանիկյան (1984-ից)։ Տան րա պե– տության սովետական մամուլի առաջնե– կը առաջին իսկ համարներից լուսաբա– նել է Տայաստանի աշխատավորության անցած ուղին 1920 թվականի Մայիսյան ապստամբությունից մինչև սովետական իշխանության հաստատումը, սովետակա– նացման պատմ․ նշանակությունը, ուշա– դրության ու զգոնության կոչել հեղափո– խական ուժերին՝ կառավարման հին մար– մինների վերացման, հակահեղափոխու– թյան դավերի բացահայտման և պետ․ նոր, սովետական ապարատ ստեղծելու դըժ– վարին աշխատանքներում։ Թերթը միա– ժամանակ կոչ է արել շարունակել ու խո– րացնել աշխատավորական զանգվածնե– րի քաղ․ դաստիարակության, նրանց ին– տերնացիոնալ համպխմբման այն կարևոր գործը, որ սկսել էին բոլշևիկյան կազմա– կերպություններն ու մամուլը դեռևս ընդ– հատակի պայմաններում։ 1921-ի մայիսից արդեն թերթը ՏԿ(բ)Կ Կենտկոմի, Երևա– նի կոմիտեի և ՏՍխՏ Կենտգործկոմի օր– գանն էր։ Նրա էջերում բացահայտվել են դաշնակցության 1921-ի փետրվարյան խռովության պատճառները, նշվել դրանց վերացման ուղիները, առանձնահատուկ ուշադրություն է նվիրվել տնտ․ և քաղ․ աշխատանքների բոլշևիկյան կազմա– կերպմանը, արևմտահայ գաղթականու– թյան շրջանում բացատրական–դաստիա– րակչական լայն աշխատանքի ծավալմանը, երկրի ներքին կյանքի նորմալացմանը, բանդիտիզմի վերացմանը։ խաղաղ շի– նարարական աշխատանքի անցնելու տա– րիներին թերթը լուսաբանել ու գնահատել է բոլշևիկյան շաբաթօրյակների դերը, աշխատանքի կոմունիստական ձևերն ու մեթոդները, նպաստել կուսբջիջների ամ– րապնդմանը։ Տանրապետության սահմա– նադրության ընդունման ու Անդրֆեդերա– ցիայի ստեղծման ժամանակ թերթը աշ– խատավորության շրջանում պրոպագան– դել է Տայաստանի կոմկուսի և կուսակցա– կան կազմակերպությունների բոլշևիկյան, ինտերնացիոնալիստական գիծը։ 1921-ի նոյեմբ․ 13-ի համարում տպագրվել է Ալ․ Մյասնիկյանի «Կովկասյան հանրա– պետությունների ֆեդերացիան» հոդվածը, ուր ականավոր լենինյանը հիմնավորել է Անդրֆեդերացիայի ստեղծման անհրա– ժեշտությունը։ ժող․ տնտեսության կարևոր օբյեկտնե– րի շինարարությունը միշտ եղել է թերթի ուշադրության կենտրոնում։ Թերթը լայնո– րեն պրոպագանդել է հանրապետությու– նում սկսված ոռոգման միջոցառումները, հատկապես Շիրակի ջրանցքի շինարարու– թյունը և ջրաբաշխման ցանցի նորոգումն ու վերականգնումը։ Բազմաթիվ հոդված– ներ ու առանձին համարներ են նվիրվել Զորագէսի, Քանաքեռգէսի, Լենինականի տեքստիլ ֆաբրիկայի, Երևանի կաուչուկի, Արարատի ցեմենտի գործարանների և այլ ձեռնարկությունների շինարարությանը։ Կուլտուրական հեղափոխության և կոլ– տնտեսային շինարարության տարիներին թերթը ագիտացիոՆ–պրոպագանդիս տա– կան ու կազմակերպական ծավալուն աշ– խատանք է տարել անգրագիտության վե– րացման, դպրոցաշինարարության, կա– նանց ուսուցումը կազմակերպելու, կոլեկ– տիվացման կամավորությունը ապահովե– լու, նորաստեղծ կոլտնտեսություններն ամրապնդելու, կուլակության, բանդիտիզ– մի և հակակուսակցական խմբավորում– ների դեմ պայքարն ուժեղացնելու ուղղու– թյամբ։ Տայրենական մեծ պատերազմի տարի– ներին «Ս․ Տ․» լուսաբանել է հայկ․ դիվի– զիաների, հայ ռազմիկների ու զորապետ– ների սխրանքը, ոգևորել թիկունքի աշխա– տողներին և նրանց ջանքերն ուղղել հաղ– թանակի նպատակին։ Թերթը զգալի ներ– դրում ունի «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյան ստեղծման և հայ ժողովրդի հայրենասիրական այլ գործերում։
