պես կուսակցության նպատակ հռչակե– լով «Դասերի ոչնչացումը և բոլոր քաղա– քացիների լիակատար իրավահավասա– րությունը՝ անկախ սեռից, կրոնից, ռա– սայից ու ազգությունից», «Բնակչության՝ մայրենի լեզվով կրթություն ստանալու իրավունքը, այն ապահովելով պետության U ինքնավարության օրգանների հաշվին անհրաժեշտ դպրոցների ստեղծումով, յու– րաքանչյուր քաղաքացու իրավունքը՝ ժո– ղովներում արտահայտվելու մայրենի լեզ– վով, բոլոր հասարակական և պետ․ տե– ղական հաստատություններում մտցնել մայրենի լեզու՝ պետականի հետ համա– հավասար կերպով», «Պետության կազմի մեջ մտնող բոլոր ազգերի ինքնորոշման իրավունքը» (ՍՄԿՊ–ն բանաձևերում․․․, մաս 1, 1954, էշ 45–46)։ Վ․ Ի․ Լենինը իր մի շարք աշխատու– թյուններում («Թեզիսներ ազգային հարցի մասին», «Ազգերի ինքնորոշման իրա– վունքի մասին» ևն) հատու և հստակ ձևա– կերպեց ազգ․ հարցում կուսակցության ծրագրի հիմնական սկզբունքները, գրե– լով․ «Ազգերի լիակատար իրավահավա– սարություն․ ազգերի ինքնորոշման իրա– վունք․ բոլոր ազգերի բանվորների միա– ձուլում,– ազգային այս ծրագիրն է ուսու– ցանում մարքսիզմը բանվորներին, ուսու– ցանում է ամբողշ աշխարհի փորձը և Ռու– սաստանի փորձը» (Լենին Վ․ Ի․, Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 25, էշ 387)։ Վ․ Ի․ Լենինը խորապես ուսումնասիրեց նաև ազգ․ տնտ․ կյանքի, լեզվի և մշակույթների փաստա– կան հավասարության հասնելու ուղիներն ու միջոցները։ Այդ բոլորը հիմք դարձան ազգ․ հարցում կուսակցության այնպիսի կարևոր որոշումների համար, ինչպիսիք են ՌՍԴԲԿ 1913-ի Օգոստոսյան խորհըր– դակցության և 1917-ի համառուսաստան– յան VII (ապրիլյան) կոնֆերանսի ազգ․ հարցի առթիվ ընդունված բանաձևերը։ Տեղափոխությունից անմիջապես հետո սովետական կառավարությունը հանդես եկավ Ռուսաստանի ժողովուրդների իրա– վունքների դեկչարացիայով, ուր պետա– կանորեն հռչակեց Ռուսաստանի բոլոր ժողովուրդների ազատ պետ․ ինքնորոշ– ման ու կամավոր միավորման, ազգերի փաստական հավասարություն հաստատե– լու և բոլոր աշխատավորներին միասնա– կան քաղ․ ու հասարակական կազմակեր– պությունների մեջ միավորելու սկզբունք– ները։ 1918-ին Ռուսաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունը վերակառուցվեց որպես սովետական ֆե– դերատիվ հանրապետություն՝ աստիճա– նաբար ինքնավարություն տրամադրելով իր կազմում գտնվող մի շարք ժողովուրդ– ների։ 1917–21-ի ընթացքում կազմակերպ– վեցին Ուկր․, Բելոռուս․, Ադրբ․, Հայկ․ և Վրաց․ ինքնուրույն Սովետական Սոցիա– լիստական Հանրապետությունները։ Այդ բոլորի հիման վրա հանդես եկավ ազգ․ և ազգային–պետ․ հարաբերությունների սկզբունքորեն նոր՝ սոցիալիստ, տիպ, որն անհրաժեշտորեն պահանջում էր սո– ցիալիստ․ հանրապետությունների սերտ համագործակցություն և միավորում իմ– պեր․ պետություններից պաշտպանվելու, միասնական ուժերով երկարատև պատե– րազմներից քայքայված ժողտնտեսությու– նը վերականգնելու և ժողովուրդների միջև եղած փաստական անհավասարությունը հաղթահարելու համար։ ՌԿ(բ)Կ VIII համագումարը (1919) հաս– տատեց կուսակցության նոր ծրագիրը, որն ազգ․ հարաբերությունների բնագա– վառում անկյունաքար դարձնելով տար– բեր ազգությունների պրոլետարների և կիսապրոլետարների մերձեցման քաղա– քականությունը, ամեն մի ազգ․ խմբակ– ցության բոլոր և ամեն տեսակի արտոնու– թյունների ոչնչացումը, ազգերի լիակա– տար իրավահավասարության ու պետա– կանորեն անջատվելու իրավունքի ճա– նաչումը գաղութների և անհավասար ազ– գերի համար, արձանագրեց, «․․․որպես անցման ձևերից մեկը դեպի լիակատար միասնություն տանող ուղու վրա, կուսակ– ցությունը առաջադրում է սովետական տիպով կազմակերպված պետությունների ֆեդերատիվ միավորումը» (ՍՍԿՊ–ն բա– նաձևերում․․․, 1954, մաս 1, էջ 527)։ ՌԿ(բ)Կ X համագումարը (1921) հատկապես ընդ– գծեց առանձին սովետական հանրապետու– թյուններից պետ․ միություն կազմելու հրամայական անհրաժեշտությունը և նը– շեց, որ «սովետական հանրապետություն– ների՝ ռազմական ոէ տնտեսական գործի ընդհանրության վրա հիմնված ֆեդերա– ցիան պետական միության այն ընդհանուր ձևն Է, որ հնարավորություն է տալիս՝ ա․ ապահովելու ինչպես առանձին հանրա– պետությունների, այնպես Էլ ամբողջ ֆե– դերացիայի ամբողջությունն ու տնտեսա– կան զարգացումը, բ․ ընդգրկելու զարգաց– ման տարբեր աստիճանների վրա կանգ– նած զանազան ազգերի ու ժողովուրդնե– րի կենցաղի, մշակույթի ու տնտեսական վիճակի ամբողջ բազմազանությունը և դրա համեմատ կիրառելու ֆեդերացիայի այս կամ այն ձևը․ գ․ կարգավորելու իրենց բախտը այս կամ այն ձևով ֆեդերացիայի բախտի հետ կապած ազգերի ու ժողո– վուրդների խաղաղ համակեցությունն ու եղբայրական համագործակցությունը» (նույն տեղում, Էջ 711–712)։ 1922-ի դեկտ․ 30-ին կազմակերպված Սովետական Սո– ցիալիստական Հանրապետությունների Միությունը ազգերի ազատ ու կամավոր միավորման սկզբունքի իրական մարմնա– վորումն Էր։ ՌԿ(բ)Կ XII համագումարը հատկապես անդրադարձավ ՍՍՀՄ–ում ազգ․ հարաբերությունների կոնկրետ խըն– դիրներին, մասնավորապես մեծապետա– կան շովինիզմի ու տեղական նացիոնա– լիզմի մնացուկների դրսևորումների հաղ– թահարման հարցի, ազգ․ և ինտերնացիո– նալ շահերի զուգորդման անհրաժեշտու– թյանը։ Սոցիալիզմի կառուցման պրոցե– սում սովետական ժողովուրդների կամա– վոր պետ․ միավորումը նրանց հնարավո– րություն տվեց սոցիալիստ, զարգացող արտադրական ու հասարակական հարա– բերությունների հիմքի վրա, կուսակցու– թյան քաղ․ ու գաղափարական ղեկավա– րությամբ հաղթահարել անցյալից ժա– ռանգած իրավական ու Փաստական (տնտ․, քաղ․ և մշակութային) անհավա– սարությունը, ազգ․ հակադրության ու թշնամության մնացուկները և հաստատել ժողովուրդների ոչ միայն խաղաղ համա– կեցություն, այլև եղբայրական բարեկա– մություն։ 1941–45-ի Հայրենական մեծ պատել ազմը լիովին ապացուցեց այդ բարեկամության ամրությունն ու այն խախ– տելու ճիգերի անզորությունը։ ՍՄԿ յ XXII համագումարը, հանրագու– մարի րերելով ազգերի և ազգ․ հարաբե– րությունների զարգացումը, կուսակցու– թյան է որ ծրագրում հատուկ բաժին նվի– րեց կուսակցության խնդիրներին ազգ․ հարաբերությունների բնագավառում և դը~ րանց հետագա զարգացման միտումնե– րին, նշելով․ «Կոմունիստական ծավալուն շինարարությունը ՍՍՀՄ–ում ազգային հա– րաբերությունների զարգացման նոր Էտապ է նշանավորում, որը բնութագրվում է ազգերի հետագա մերձեցմամբ և նրանց լիակատար միասնության իրագործմամբ», որ ՍԼՀՄ–ում «Կոմունիզմի հաղթանակի շնորհիվ տեղի կունենա ազգերի Էլ ավելի մերձեցում։ Կաճի նրանց տնտ․ ու գաղա– փարական ընդհանրությունը, կզարգա– նան նրանց հոգևոր կերպարի կոմունիս– տական ընդհանուր գծերը։ Սակայն ազ– գային տարբերությունների, հատկապես լեզվական տարբերությունների ջնջվելը, զգալիորեն ավելի տևական պրոցես Է, քան դասակարգային սահմանագծերի ջնջվե– լը․․․։ 6ուրաքանչյուր սովետական հան– րապետություն կարող է այսուհետև Էլ ծաղկել և ամրապնդվել միայն ՍՍՀՄ եղ– բայրական սոցիալիստական ազգերի մեծ ընտսաիքում» (ՍՄԿԿ XXII համագումարի նյութերը, 1962, Էջ 539)։ Ծրագրում տվյալ ժամանակաշրջանին համապատասխան կոնկրետացվեցին ազգ․ հարաբերություն– ների բնագավառում կուսակցության հիմ– նական խնդիրները։ Հալուն սոցիալիզմի փուլում ՍՄԿԿ ազգ․ քաղաքականության մի շարք ար– դիական հարցեր մասնավորապես վեր– լուծված են ՍՍՀՄ կազմավորման 50-ամ– յակի և 60-ամյակի մասին ՍՄԿԿ ԿԿ որո– շումներում, ՍՄԿԿ XXIV, XXV, XXVI հա– մագումարների նյութերում։ ՍՄԿԿ XXVI համագումարը, ընդհանրացնելով ազգ․ հարաբերությունների բնագավառում վեր– ջին տարիներին կուսակցության ու սովե– տական կառավարության իրականացրած խոշոր միջոցառումները, ընդգծեց, որ մեր երկրում հարգվում են ազգ․ զգացմունք– ները, յուրաքանչյուր մարդու ազգ․ ար– ժանապատվությունը և, որ կուսակցու– թյունը կշարունակի վճռականորեն պայ– քարել սոցիալիզմի բնույթին խորթ երե– վույթների դեմ, ինչպիսիք են շովինիզմը կամ նացիոնալիզմը, ամեն տեսակ ազ– գայէ ական խեղաթյուրումները՝ ՍՍՀՄ ժո– ղովորդների հետագա մերձեցումն իրա– գործելով նրանց հավասարության, եղ– բայրական համագործակցության ու կա– մավորության հիման վրա։ Գոկ․ Մարքս Կ․, Էնգելս Ֆ․, Կոմու– նիստական կուսակցության մանիֆեստը, Ե․, 1968։ Լենին Վ․ Ի․, Ազգերի ինքնորոշման իրավունքի մասին, Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 25։ Ն ու յ ն ի, Քննադատական դիտողություն– ներ ազգային հարցի վերաբերյալ, նույն տե– ղում, հ․ 24։ ՍՄԿԿ–ն համագումարների, կոն– ֆերևնցիաների և Կենտկոմի պլենումների բանւսձևերում և որոշումներում, մաս 1, Ե․, 1954։ ՍՄԿԿ XXII համագումարի նյութերը, Ե․, 1962։ ՍՄԿԿ XXVI համագումարի նյութե– րը, Ե․, 1981։ Մ․ Մեւիքյան
