Մի քանի վառելանյութերի հիմնական բնութագրերը 1 Рч О- t? Բաղադրությունը % (զանգված)
- 5^
од J3 3 J3b o* о Վառելանյութ 3 ․О Wffi Аш сш Нш Տա Nm Ош > н* Փայտ․ 10,2 85 1600 40 0,6 30,3 3,6 t 0,4 25,1 Ֆրեզերային տորֆ 8,1 70 1500 50 6,3 24,7 2,6 0,1 1,1 15,2 Գորշածուխ (Աչինսկի) 15,7 48 1800 33 6 43,7 3 0,2 0,6 13,5 Քարածուխ (Դոնեցկի) 22 40 2050 8 23 55,2 3,8 3,2 1,0 5,8 Անտրացիտ 22,6 3,5 2150 0,5 23 63,8 1,2 1,6 0,6 1,3 Մազութ (բարձր–ծծմբա– 39,2 2100 3 0,1 83 10,4 2,8 – 0,7 յին) Բենզին 44 – 2100 – – 85 14,9 0,05 – 0,05 Բնական գազ 35,6* – 2000 – – 74 25 – 1․0 –
- Մօ/ւ/3
ւոագործվող Վ–ի որոշիչ հատկանիշներն են; Բարձր ջերմաստիճաններ ստանալու հնարավորությունը կախված է Վ–ի հրատվությունից (առավելագույն ջերմաստիճանը, որը տեսականորեն կա– րելի է ստանալ Վ․ օդում լրիվ այրելով՝ Тш)։ Վ․ այրում են հնոցներում, վառա– րաններում , այրման խցերում; Պինդ Վ–ի այրումը լրիվ և դյուրին դարձնելու հա– մար փոշիացնում են, հատիկավորում կամ բրիկետավորում։ Հեղուկ Վ․ փոշիացնում են օդի կամ ջրային գոլորշու շիթով։ Լա– վորակ քարածուխներից ստանում են կոքս։ Արհեստական գազային Վ․ ստանում են պինդ և հեղուկ Վ–ից (ածխի ստորերկրյա գազացում, նավթավերամշակման գա– զեր); Նավթը թորելու, կրեկինգի և պիրո– լի զի ենթարկելու միջոցով ստանում են պինդ, հեղուկ և գազային նավթամթերք– ներ, որոնք նավթաքիմ․ սինթեզի հումքն են (մեծ քանակությամբ օգտագործվում են նաև որպես ներքին այրման շարժիչ– ների Վ․)։ Արհեստական Վ․ են ստանում նաե բուս, նյութերի ջերմային և կենսա– քիմ․ վերամշակմամբ; Արդյունահանվող Վ–ի գերակշռող մասն այրվում է (նավթի և գազի միայն 10%-ն է օգտագործվում որպես հումք)։ Վ–ի այրման հետեանքով Երկրի մթնոլորտ են անցնում մեծ քանա– կությամբ թափոններ (տարեկան՝ մոտ 20 մլրդ in ածխաթթու գազ, 150 մլն ա մո– խիր, 100 մլն w ծծմբի և 60 մլն m ազոտի օքսիդներ)։ Շրջապատի պաշտպանության համար մշակվում են վնասակար նյութերի (CO, NO, NO շ են) առաջացումը կանխելու և կլանելու եղանակներ։ Առանձնահա– տուկ նշանակություն ունեն հրթիռային և միջուկային Վ․ (տես Միշուկային վառե– չիք)։ Հրթիռային Վ, բնորոշվում են բարձր տեսակարար իմպուլսով (քար– շող ուժը 1 կգ1վրկ ծախսի դեպքում), խտությամբ, ագրեգատային վիճակի կա– յունությամբ, անվտանգությամբ, հրթիռի կառուցվածքային նյութերի հետ համա– տեղելիությամբ։ Անհրաժեշտ է նաե, որ նրանք թունավոր չլինեն և ունենան հում– քի բավարար պաշարներ։ Տարբերում են քիմ․ և ոչ քիմ․ հրթիռային Վ․։ Առաջին– ները քիմ․ ռեակցիաների հետեանքով ան– ջատում են ջերմություն և գազեր, որոնք ընդարձակվելով և արտազատվելով կի– նետիկական էներգիա են հաղորդում հըր– թիռին։ Ոչ քիմ․ հրթիռային Վ․ (միջուկա– յին կամ էլեկտրական) կիրառելու դեպ– քում ներմիջուկային ռեակցիաների կամ էլեկտրական էներգիան հաղորդվում է աշխատող մարմնին, որը շարժման մեջ է դնում հրթիռը։ Առավել տարածված են քիմ․ հրթիռային Վ․, որոնք գտնվում են պինդ, հեղուկ, խառը, դոնդողային վի– ճակներում։
ՎԱՌԵԼԱՆՅՈՒԹԵՐ!* ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐՈՒ–
ԹՅՈՒՆ, արդյունաբերության ճյուղերի համախումբ, որոնք արդյունահանում և վերամշակում են վառելանյութի տարբեր տեսակներ։ Ծանր արդյունաբերության կարևորագույն ճյուղերից յէ, ներառնում է նավթարդյունաբերությունը, գազի ար– դյունաբերությունը, ածխարդյունաբերող թյունը, աորֆի արդյունաբերությունը և թերթաքարի արդյունաբերությունը։ ԱՍՀՄ–ոււք առաջին հնգամյակների (1929–40) կատարման շնորհիվ վառելա– նյութերի (պայմանական) ընդհանուր տա– րեկան արդյունահանությունը կազմեց 238 մլն ա, առաջացավ նոր ճյուղ՛ գազի արդյունաբերությունը։ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Վ․ ա․ խոշոր վնասներ կրեց, բայց արդեն 4-րդ հնգամ– յակի (1946–50) տարիներին ճյուղի ձեռ– նարկությունները վերականգնվեցին, իսկ 1950-ին վառելանյութի արդյունահանու– թյունը 1940-ի մակարդակը գերազանցեց 31% ով։ Հետագա տարիներին առաջան– ցիկ տեմպերով զարգացան առաջատար ճյուղերը՝ նավթարդյունահանող և գազի։ Արդյունահանության խոշոր կենտրոններ դարձան Արմ․ Աիբիրը, Ուկրաինան, Ղա– զախստանը, Պովոլժիեն, երկրի հս․ շրջան– ները, Մերձբալթիկան ևն։ 1982-ին, 1940-ի համեմատ, վառելանյութերի (պայմանա– կան) արդյունահանությունն ավելացել է ավելի քան 8 անգամ և կազմել 1990,2 մլն ա (աշխարհում երկրորդ ցուցանիշը ԱՄՆ–ից հետո)։ Միաժամանակ արդյունա– հանության պրոցեսներն անընդհատ կա– տարելագործվում են․ կիրառվում են նոր մեթոդներ, ներդրվում առաջավոր տեխ– նիկա ու աեխնոլոգիա, արտադրությունը համալիր մեքենայացվում ու ավտոմա– տացվում է։ Աոցիալիստ․ մյուս երկրներից Վ․ ա․ զարգացած է Լեհաստանում (1982–ին ար– դյունահանվել է 227 մլն w ապրանքային ածուխ, 5,5 մլրդ մ3 բնական գազ, 0,2 մլն ա նավթ), ԴԴՀ–ում (276 մլն ա ապրան– քային ածուխ), Ռումինիայում (12 մլն ւռ նավթ, 38 մլրդ մ3 բնական գազ, 37,9 մլն ա ապրանքային ածուխ)։ Վառելա– նյութի արդյունահանմամբ կապիտ․ եր– կըրների մեջ առաջատարը ԱՄՆ է (1982-ին՝ 425 մլն ա նավթ, 540 մլրդ մ3 բնական գազ, 720 մլն ա ապրանքային ածուխ)։
ՎԱՌԵԼԱՆՅՈՒԹԻ ՋԵՐՄԱՐԱՐ ՈՒՆԱԿՈՒ–
ԹՅՈՒՆ, վառելիքի այրման ջ և ր մ ու թ յ ու ն, պինդ, հեղուկ կամ գա– զային վառելիքի լիայրման ժամանակ ան– ջատվող ջերմության քանակը։ Չափվում է £~ով կամ կաչ–ով։ Վառելիքի զանգվածի կամ ծավալի միավորին վերագրվող Վ․ ջ․ ու․ կոչվում է տեսակարար Վ․ ջ․ ու․ Ш>1ԿԳ> կկաւ/կգ կամ Կէ№3, կկաւ/ti3)։ Վ․ ջ․ ու․ որոշում են կաչորաչափության եղանակներով։ Եթե վառելիքի ջրածնի այրումից առաջացող և վառելիքում պա– րունակվող ջուրը գտնվում է հեղուկ վի– ճակում, ապա անջատվող ջերմության քա– նակը կոչվում է բարձրագույն Վ․ ջ․ ու․, իսկ եթե ջուրը գտնվում է գոլորշու վիճա– կում, Վ․ ջ․ ու․ կոչվում է ցածրագույն։ Համեմատական հաշվարկների համար օգտագործւիսմ է պայմանական վաոեյի– ՔԸ* որի տեսակարար Վ․ ջ․ ու․ հավասար է 29308 կշ/կգ–ի (7000 կկաւ1կգ)։
ՎԱՌԵԼԻՔ ՀՐԹԻՌԱՅԻՆ, հրթիռային շար– ԺՒէԻ (^Շ) համար էներգիայի աղբյուր հանդիսացող նյութ կամ նյութերի հա– մախումբ։ Վ․ հ․ պետք է բավարարի հե– տևյալ հիմնական պահանջները, ունենա բարձր տեսակարար իմպուլս, մեծ խտու– թյուն, շահագործման պայմաններում բա– ղադրիչների պահանջվող ագրեգատային վիճակ, լինի անվտանգ, ոչ թունավոր, կոնստրուկցիոն նյութերի հետ համատե– ղեւի, ունենա հումքային ռեսուրսներ ևն։ Հայտնի են քիմ․ և ոչ քիմ․ Վ․ հ․։ Քիմ․ վառելիքի դեպքում ՀՇ–ի աշխատանքի համար անհրաժեշտ էներգիան անջատ– վում է քիմ․ ռեակցիաների հետևանքով, ընդսմին առաջացող գազանման արգա– սիքները ծառայում են որպես աշխատան– քային մարմին։ Ոչ քիմ․ վառելիքի դեպ– քում ներմիջուկային փոխակերպումների էներգիան կամ էլեկտրական էներգիան (օրինակ, միջուկային կամ էլեկտրական ՀՇ–ում) Փոխանցվում է հատուկ նյութին, որը լոկ աշխատանքային մարմին է կամ վերջինիս աղբյուրը։ Գոյություն ունեցող ՀՇ–ների մեծ մասն աշխատում է ք ի մ ի ա– կ ա ն Վ․ հ–ով։ Հիմնական էներգիա– կան բնութագիրը (տեսակարար իմպուլ– սը) որոշվում է օքսիդացման, քայքայման կամ վերախմբավորման ռեակցիաների ժամանակ անջատված ջերմությամբ (Վ․ հ–ի ջերմարարություն) և ռեակցիայի արգասիքների քիմ․ բաղադրությամբ։ Ըստ առանձին պահվող բաղադրիչների թվի տարբերում են միա–, երկ–, եռա– և բազմաբաղադրիչ քիմ․ Վ․ հ․, ըստ բա– ղադրիչների ագրեգատային վիճակի՝ հե– ղուկ, պինդ, հիբրիդային, պսևդոհեղուկա– յին (կեղծ հեղուկային) և դոնդողանման Վ․ հ․։ Ագրեգատային վիճակով են որոշ– վում ՀՇ–ի կառուցվածքը, բնութագրերը և նպատակահարմար կիրառման ոլորտը։ Առավել տարածված են հեղուկ և պինդ Վ․ հ․։
