րի ընաանիքում, լծվել են խաղաղ, ստեղ– ծարար, սոցիալիստական աշխատանքի։ ՎՍՍՀ–ում բնակվող հայերի մասին տես նաե Աբխազական Ինքնավար Սովետա– կան Սոցիալիստական Հանրապետու– թյուն, Աշարական Ինքնավար Սովետա– կան Սոցիալիստական Հանրապետու– թյուն, Ախալցխա, Ախալքալաք, Թբիլիսի, Թեչավ հոդվածների համապատասխան մասերում։ Պ․ Մուրադյան Գրկ․ Աղանյան Գ․, Վրաստանի հայե– րը, «Տարազ», Թ․, 1919, էշ 43–45։ և ր և մ– յան Ա․, Թիֆլիսի հայոց պանթեոններում, Վնն․, 1940։ և ր ի ց յ ա ն Ա․, Թիֆլիսի հայք և նոցա վիճակագրությունը, «Փորձ», 1879, հ․ 10, էշ 1–24։ Մելիքսեթ–Բեկ Լ․, Վրաց աղ– բյուրները Հայաստանի ու հայերի մասին, հ․ 1–3, Ե․, 1934–55։ Նույնի, Հայերը Վրաստանում, «Кавказ и Византия», в․ 1, Ե․, 1979։ Սtա ր ու խ ա ն, Վրաստան ե հայերը, Վնն․, 1939։ Ջավարյան Մ․, Ուրվագծեր հայ–վրացական գրական–կուլտու– րական կապերի պատմության, Ե․, 1959։ Կարապետյան Տ․, Վրաց գրական միտ– քը Հայաստանի և հայերի մասին, Ե․, 1962։ Մխիթարյան Ա․, Սովետահայ գրակա– նությունը Վրաստանում, Թ․, 1978։ Մադո– յ ա ն Գ․ Ա․, Հայ և վրաց ժողովուրդների բա՝ րեկամության մարմնավորումը գրականու– թյան մեջ, Ե․, 1982։ Բայրամյան Հ․, Ակնարկներ վրաց նոր գրականության պատ– մության, Ե․, 1983։ Բուխնիկաշվիլի Գ․ Վ․, Գաբրիել Սունդուկյանը և վրացական թատրոնը, Ե․, 1976։ Հովակիմյան Բ․, Անդրկովկասի թատերական կապերից, Ե․, 1973։ Гвоздецкий Н․ А․, Физиче– ская география Кавказа, т․ 1–2, М․, 1954–58; Природные ресурсы Грузинской ССР, т․ 1-6, М․, 1958-65; Кавказ, М․, 1966 (Природные условия и естественные ресурсы СССР); Меликишвили Г․ А․, К истории древней Грузии, Тб․, 1959; И н а д- з е М․П․, Причерноморские города древней Колхиды, Тб․, 1968; М е с х и а Ш․ А․, Города и городской строй феодальной Гру– зии XVII –XVI11 вв․, Тб․, 1959; А к ч а б а д- зе З․В․, Очерки экономической истории Грузии первой половины XIX века, Тб․, 1966; Гугушвили П․ В․, Развитие про– мышленности в Грузии и Закавказье в XIX– XX вв․, т․ 1, Тб․, 1957; Бакрадзе Г․ К-, Возникновение и развитие капиталистичес– кой промышленности в Грузии в XIX в․, Тб․, 1958; Чахвашвили Н․ А․, Рабочее движение в Грузии (1870–1904 гг․), Тб․, 1958; Церцвадзе М- В․, Революцион– ное движение в Грузии в 1914–1917 годах, ч․ 1–2, М․–Тб․, 1957–60; М а х а р а д- зе Н․ Б․, Победа социалистической револю– ции в Грузии, Тб․, 1965; Эсаиашвили В․ Г․, В․ И․ Ленин и Грузия, Тб․, 1970; Ага ян Д․ П․, Вековая дружба народов Закавказья, ч․ 1–2, Е․, 1970; Очерки исто– рии Коммунистической партии Грузии 1883– 1970, Тб․, 1971; Гвелесиани Г․ Г․, Развитие и размещение социалистического производства в Грузинской ССР, Тб․» 1965; Джаошвили В․ Ш․, Население Грузии, Тб․, 1968; Микеладзе И․ С․, Спе– циализация и комплексное развитие народ– ного хозяйства Грузинской ССР, М․, 1964; Экономика Советской Грузии․ Достижения, проблемы, перспективы, Тб․, 1972; Народ– ное хозяйство Грузинской ССР в 1922– 1982 гг․, Тб․, 1982; Академия наук Грузин– ской ССР к 50-летию Октября, Тб․, 1968; Хаханов А․, Очерки по истории гру– зинской словесности, в․ 1–4, М․, 1895–1906; Грузинские народные сказки, под ред․ М․, Чиковани, Тб․, 1956; История советской гру– зинской литературы, М․, 1977; А лада- ш в и л и Н․ А․, Монументальная скульптура Грузии,М․, 1977; Амиранашвили П1․ Я․, История грузинского искусства, М․, 1963; Джанберидзе Н․ Ш․, Цицишви- ли И․ Н․, Грузинская архитектура, М․, 1976; Вирсаладзе Т․ Б․, Основные этапы развития грузинской средневековой монументальной живописи, Тб․, 1977; Чу- ՛ бинашвили Г․ Н․, Грузинское чекан– ное искусство, т․ 1–2, Тб․, 1959; Амира– нашвили Ш․ Я․, Грузинская миниатю– ра, М․, 1966; Аракишвили Д․ И․, Краткий исторический обзор грузинской му– зыки, Тб․, 1940; Грузинская музыкальная культура, Сб․ ст․, М․, 1957; Д ж а в р и ш- вили Д․ Л․, Грузинские народные танцы, Тб․, 1958; Джанелидзе Д․ С․, Грузин– ский театр с древнейших времён до второй половины XIX века, Тб․, 1959; История советского драматического театра, т․ 1–5, М․, 1967-69․
ՎՐԱՑԵՐԵՆ, վրացիների ազգ․, Վրաց, ՍՍՀ պետ․ լեզուն։ իբերա–կովկսայան լեզվա– ընտանիքի հվ․ (քարթվելական կամ իբե– րական) ճյուղի հիմնական լեզուն է։ Խոս– վում է Վրաց․ ՍՍՀ–ում (մասամբ՝ Ադրբ․ ՍՍՀ–ում, Իրանում, Թուրքիա յում)․ խո– սողների թիվը՝ մոտ 3,5 մլն (1979)։ Ունի հնագիր, զարգացած ու հարուստ մատե– նագրություն, գրավոր աղբյուրները՝ V դարից։ Վ–ի պատմությունը բաժանվում է երկու հիմնական փուլի՝ հին Վ․ (V– XI դդ․) և նոր Վ․ (XII դարից սկսած), սրանց հիմնական տարբերությունը բա– ռապաշարային է։ Գրական Վ–ի հիմքում ընկած են քարթլիական ու կախեթական բարբառները։ Վ–ի բարբառային տարբե– րությունները խիստ ընդգծված չեն։ ժամանակակից գրական Վ․ ունի 5 ձայ– նավոր և 28 բաղաձայն հնչույթ։ Պայթա– կաններն ու կիսաշփականները (հպա– շփականները) կազմում են երեք շարք՝ ձայնեղներ, շնչեղներ և աբրուպտիվներ (կոկորդային պայթականներ), իսկ շփա– կանները՝ երկու (ձայնեղ U խուլ)։ Շեշտը ուժային է և թույլ, երկվանկ ու եռավանկ բառերում այն դրսևորվում է սկզբնավան– կում։ Քերականական հորինվածքը կցա– կան է։ Վ․ լայնորեն գործածում է նախա– մասնիկավորումս ու վերշնամասնիկա– վորումը։ Իմաստաբանական պլանում տարբերակում է անձը և իրը։ Գոյականն ունի թվի, հոլովի (6) կարգեր, առկա է մեկ հոլովում։ Բայն ունի եղանակի, ժա– մանակի, թվի, դեմքի, բայասեռի և այլ կարգեր։ Տարբերակված են անցողական ու անանցողական, ստատիկ ու դինամիկ բայեր։ Անցողական բայերի դիմաթվային խոնարհման մեջ արտահայտվում է և՝ սուբյեկտի, և՝ օբյեկտի դեմքը։ Նախա– դասությունն ունի նաև էրգատիվ կառուց– վածք։ Որոշիչը նախադաս է։ Բառապա– շարը հարուստ է և լայնորեն բառարանա– գրված։ Բառակազմության հիմնական եղանակներն են ածանցումը և բարդացու– մը։ 9–/?^․Марр Н․, Основные таблицы к грамматике древнегрузинского языка, СПБ, 1908; Ն ու յ ն ի, Грамматика древнелите– ратурного грузинского языка, [М․]–Л․, 1925; Руденко Б․, Грамматика грузин– ского языка, М․–Л․, 1940; Дзидзигу- ри Ш․ В․, Грузинский язык, Тб․, 1968․ Հ․ Պեւորոսյան
ՎՐԱՑԻՆԵՐ (ինքնանվանումը եզ․ թվով՝ քարթվելի), ազգ, Վրաց․ ՍՍՀ հիմնական բնակչությունը (68,8%)։ Ընդ– հանուր թիվը ՍՍՀՄ–ում՝ 3 մլն 571 հզ․, որից ՎՍԱՀ–ում՝ 3 մլն 443 հզ․ (1979)։ ՄՄՀՄ սահմաններից դուրս բնակվում են Հս–Արլ․ Թուրքիայում (Լազստանում), Իրանում (XVII դ․ գաղթեցրել է Աբաս շահը)։ Խոսում են վրացերեն։ Հավատաց– յալ Վ․ հիմնականում քրիստոնյաներ են (ուղղափառներ), մասամբ՝ մահմեդական– ներ։ Վ․ հիմնականում Վրաց․ ՄՍՀ տա– րածքում հնագույն ժամանակներից բնակ– վող ցեղերի հետնորդներն են։ Վրաց․ ժողովուրդը կազմավորվել է ազգակից երեք խոշոր ցեղախմբերից (քարթվելներ, մեգրել–ճաներ, սվաններ), որոնցից յու– րաքանչյուրն իր հերթին ձևավորվել է առավել փոքր ցեղերի երկարատև համա– խմբման ընթացքում։ Վրաց ժողովրդի կազմավորումն սկսվել է մ․ թ․ ա․ I հա– զարամյակին՝ նախնադարյան համայնա– կան հարաբերությունների քայքայման և դասակարգ, հասարակության անցման փուլում գտնվող ցեղերից, և ավարտվել հիմնականում VI –X դդ․։ Վրաց միասնա– կան ժողովրդի ձևավորման համար կարե– վոր դեր են խաղացել Իբերիայի թագավո– րությունը (I–II դդ․) և IV–VI դդ․ Վրաս– տանի տարածքում առաջացած ֆեոդ, պե– տությունները, որոնք XI –XIII դդ․, ի դեմս վրաց Բագրատունիների, վերաճել են կենտրոնացված միապետության։ Սա– կայն ֆեոդալների անշատամետությունն ու կենտրոնացված իշխանության պարբե– րական թուլացումն արգելակել են հա– մախմբումը և նպաստել առանձին շրջան– ների տեղական առանձնահատկություն– ների պահպանմանը։ Լեռնային շրջաննե– րում ընդհուպ մինչև XIX դ․ պահպանվել են բնակելի ու պաշտպանական աշտա– րակներ, վարելու հնագույն գործիքներ, ինչպես նաև արյան վրեժի ու կրոն, հին պատկերացումների վերապրուկներ ևն։ Կապված մշակութային, կենցաղային, բարբառային տեղական առանձնահատ– կությունների հետ, տարբերակվում էին Վ–ի մի շարք ազգագր․ խմբեր (քարթվել– ներ, կախեթցիներ, վւշավներ, խեսուրներ, մթիուլիներ, իմերելներ, ռաճվելներ, սվաններ, մեգրելներ, լազեր կամ ճաներ, աջարներ, գուրիացիներ ևն)։ Վրաստանի միանալը Ռուսաստանին (1801 – 10) նը– պաստեց կապիտ․ հարաբերությունների զարգացմանը և Վ–ի հետագա ձևավորմա– նը՝ որպես ազգ։ Վրաստանում սովետա– կան կարգերի հաստատումից (1921) հետո Վ․ սոցիալիստ, շինարարության ընթաց– քում ձևավորվեցին որպես սոցիալիստ, ազգ, վերացել են տարբերությունները Վ–ի ազգագր․ խմբերի միջև։ Վրաց ժողովուրդն ստեղծել է բարձր ու ինքնատիպ մշակույթ, որն առանձնա– պես բուռն զարգացավ սովետական իշ– խանության տարիներին։ Ձևավորվեցին նյութ, մշակույթի նոր տարրեր, հասարա– կական և ընտանեկան սոցիալիստ, կեն– սաձև, վերացան նահապետ․ հարաբերու– թյունների մնացորդները, կանանց անի– րավահավասարությունը ևն։ Վերանում են կենցաղային ու մշակութային տարբերու– թյունները քաղաքի ու գյուղի միջև։ Նոր
