այդ թվում կովերինը՝ 15%-ով)։ Կոլեկ– տիվացման սկզբնափուլում (1928–30) կենդանիների գլխաքանակը խիստ կըր– ճաավեց։ Հետագա տարիներին, կոլտըն– տեսությունների և սովետական տնտեսու– թյունների ամրապնդման շնորհիվ կեն– դանիների գլխաքանակը զգալիորեն վե– րականգնվեց (1928-ի համեմատությամբ 1941-ին կազմեց մոտ 82%, այդ թվում կովերինը՝ 84,3%)։ Հայրենական պատե– րազմի տարիներին (1941–45) կենդանի– ների գլխաքանակը կրճատվեց 13%-ով, իսկ կովերինը՝ 18-ով։ Ետպատերազմյան տարիներին կենդանիների գլխաքանակն աստիճանաբար ավելացավ (տես աղ․ 1)։ Կենդանիների որակական բարելավման աշխատանքներն սկսվեցին սովետական իշխանության առաշին տարիներին։ ժող– կոմխորհը տոհմային անասնաբուծու– թյան մասին 1918-ի հուլիսի 19-ին հրապա– րակեց դեկրետ, դրանից հետո մշակվե– ցին անասնապահության բարելավման պլանային միջոցառումներ, կազմակերպ– վեցին տոհմաբուծարաններ և տոհմային գործարաններ։ Կովերի կաթնատվության բարձրացման գործում մեծ դեր խաղաց կաթնային կոոպերացիայի համակարգի (տարբեր շրշաններում ստուգիչ ընկերու– թյունների) ստեղծումը։ Այդ ընկերություն– ների տնտեսություններում կովերի տարե– կան միշին կաթնատվությունն աճեց և կազմեց 2000–3000 կգ։ Ընտրվեցին տա– վարի արժեքավոր խմբեր, որոնց հիմքի վրա կազմակերպեցին պետ․ տոհմաբու– ծարաններ։ Տոհմային ռեսուրսների ուսումնասիրությունը հնարավորություն ստեղծեց մշակելու տեղական ցածր մթե– րատու կենդանիների որակական բարե– լավման պլան՝ տրամախաչման ժամանակ օգտագործելով բարձր մթերատու ցեղե– րի ցուլեր։ ՀամԿ(բ)Կ ԿԿ 1934-ի պլենումն առաշադրեց երկրում տոհմային գործի կազմակերպման հիմնական միջոցառում– ները։ Հետեողական պլանային տոհմային աշխատանքների շնորհիվ տեղական ցածր մթերատու տավարը բարելավվեց, և ըս– աեղծվեցին կոառրոմայի, լեբեդինյան, կովկասյան գորշ, ալաթաույան, սիչեյան, սեաբղետ, կուրգանի կաթնատու, ինչպես նաե ղազախական սպիտակագլուխ մսա– տու ցեղերը։ 1984-ին երկրի խոշոր եղ– ջերավորների ընդհանուր գլխաքանա– կի 99%-ը կազմել են ցեղական կենդանի– ները։ Տավարի որակական վերափոխ– ման, կերակրման և խնամքի պայման– ների բարելավման շնորհիվ ավելացավ կենդանիների մթերատվությունը։ Լավա– գույն տնտեսություններում կովերի տա– րեկան միջին կաթնատվությունը կազմել է 5000–5500 կգ (1984-ին ՍՍՀՄ–ում միջին կաթնատվությունն եղել է 2289 կգ)։ 1984-ին արտադրվել է 97600 հզ․ ա կաթ, 6,9 մլն ա տավարի միս։ Ըստ կաթի ու մսի արտադրության փոխհարաբերության տարբերում են կաթնային, կաթնամսային, մսակաթնային և մսային ուղղության Տ․։ Կաթնային Տ–յան տնտեսություններում 100 կգ կաթի դիմաց արտադրում են 2– 3 կգ միս, մատղաշն իրացնում են վաղ հասակում(կաթնամսային և մսակաթնային Տ–յան ժամանակ համապատասխանաբար՝ 4–6 կգ միս՝ 11 –18 ամսականում և 7– 11 կգ միս՝ 1,5 և ավելի տարեկանում)։ Մսային Տ–յան տնտեսություններում կո– վերին չեն կթում, հորթերին թողնում են կովերի հետ և արտադրում են միայն միս։ Կաթնային տնտեսությունների նախիրում կովերը կարող են կազմել ընդհանուր գլխաքանակի 60% և ավելի, իսկ մսատու Տ–յան դեպքում՝ 35 – 40% (ճյուղի բարձր ինտենսիվության ժամանակ)։ Իփտ բնակ– չությամբ խոշոր արդ․ կենտրոնների զար– գացումը տնտ․ հնարավորություններ ըս– տեղծեց քաղաքամերձ շրջաններում կազ– մակերպելու կաթի ծավալային արտադ– րություն։ Ավելի հեռավոր և նոսր բնակ– չություն ունեցող շրջաններում զարգացած է մսատու Տ․։ ՍՍՀՄ պարենային ծրագրին համապատասխան Տ–յան հետագա զար– գացումը ընթանում է արտադրության ին– տենսիվացման և կոնցենտրացման ուղիով։ ՍՍՀՄ առանձին գոտիներում Տ–յան ին– տենսիվացումը զուգակցվում է գլխաքա– նակի ավելացմամբ, իսկ կոնցենտրա– ցումը ենթադրում է միջճյուղային մաս– նագիտացում (կազմակերպվում են մաս– նագիտացված՝ կաթնային կամ մսային, նորոգման մատղաշի աճեցման, մսացու մատղաշի բտման տնտեսություններ և ֆերմաներ)։ ՍՍՀՄ–ում ինտենսիվ կաթ– նային և կաթնամսային Տ–յան շրջաննե– րում ստեղծվում են կաթի արտադրության խոշոր ֆերմաներ։ Դրանց գործունեությու– նը զուգակցվում է նորոգման մատղաշի աճեցման տնտեսությունների ու ֆերմանե– րի հետ։ Տնտեսության յուրահատկությու– նից կախված մատղաշներն իրացվում են 15–20 օրականում կամ 4–6 ամսակա– նում՝ դրանց հետագայում աճեցնելով կամ բտելով մասնագիտացված տնտեսություն– ներում։ Կաթնամսային և մսակաթնային Տ–յան շրջաններում հաճախ մասնագի– տացված տնտեսությունների հետ կազ– մակերպում են ներտնտեսային մասնա– գիտացված խոշոր ֆերմաներ (կաթնային, նորոգման մատղաշի աճեցման, մսացու կենդանիների աճեցման ու բտման)։ Դո– տու բնատնա․ պայմանների առանձնա– հատկություններից կախված մսային Տ–յան համար գոյություն ունի նախիրի ավար– տուն շարժով (զբաղվում է վերարտադրու– թյան կենդանիների աճեցման ու բտման Աղյուսակ 1 Խոշոր եղջերավոր կենդանիների գւխաքանակը ՍՍՀ Մ–ում (բոլոր կատեգորիաների տնտեսություններում, աո 1 հունվ․, մլն գլուխ) Ցուցանիշներ 1916 1928 1935 1941 1946 1950 1960 1965 1982 1985 Ընդհանուր գլխաքա– նակը այդ թվում՝ կովեր 58,4 28,8 66,8 33,2 38,9 19,0 54,8 28,0 47,6 22,9 58,1 24,6 74,2 33,9 87,2 38,8 115,9 43,7 120,9 43,5 բոլոր տեսակի աշխատանքներով), ռեպ– րոդուկտորային (հիմնական խնդիրն է սերնդի ստացումը և դրա իրացումը մաս– նագիտացված տնտեսությանը), նորոգ– ման մատղաշի աճեցման և բտման երեք տիպի արտադր․ տնտեսություն։ խոշոր մասնագիտացված տնտեսությունների ու ֆերմաների ստեղծումը դյուրացնում է կենդանիների տարբեր խմբերի կերակըր– ման և խնամքի կազմակերպման աշխա– տանքները, հնարավորություն է տա– լիս արդյունավետ օգտագործել մեքենա– ները, բարձրացնել աշխատանքի արտա– դրողականությունը։ Տ–յան բնագավառի գիտահետազոտական աշխատանքները տարվում են անասնաբուծության և գյու– ղատնտ․ համամիութենական, հանրապե– տական և զոնալ ԴՀԻ–ներում, փորձակա– յաններում։ Տ․ որպես ուսումնական առար– կա դասավանդվում է գյուղատնտ․, անաս– նաբուծ․, անասնաբուժ․ և անասնաբուծ․- անասնաբուժ․ բարձրագույն և միջնա– կարգ մասնագիտական հաստատություն– ներում։ Տ–յան հարցերը լուսաբանվում են <ժիվոտնովոդստվո> («Животноводство», 1939-ից) և «Մոլոչնոյե ի մյասնոյե սկոտո– վոդստվո» («Молочное и мясное ското– водство», 1956-ից) ամսագրերում։ Արտասահմանում Տ․ զարգացած է ԱՄՆ–ում, ԴՖՀ–ում, Կանադայում, Նիդեր– լանդներում, Դանիայում, Շվեդիայում, Ֆինլանդիայում, Բելգիայում, սոցիալիստ, երկրներից՝ Լեհաստանում, ԴԴՀ–ում, Ռու– մինիայում, Չեխոսլովակիայում և այլուր։ 1970-ական թթ․ սկսած կաթնային Տ–յան ինտենսիվացումն ուղեկցվում է կովերի գլխաքանակի կրճատումով և խոշոր տըն– տեսություններում կաթի արտադրության կենտրոնացումով։ Արտադրության կենտ– րոնացում է տեղի ունենում նաև մսային Տ–ում։ Աշխարհի տարբեր երկրներում առավել տարածված են սեաբղետ (հո– լանդական, բրիտանական և ֆրանսիա– կան ֆրիզներն ու սեաբղետները, շվեդա– կանը, էստոնականը են), կարմիր (կար– միր տափաստանային, դանիական կար– միր, լեհական կարմիր, էստոնական կար– միր են), խայտաբղետ (սիմենթալ են), գորշ (շվից, կովկասյան գորշ են) կաթ– նատու, կաթնամսատու ցեղերը։ Մսա– տու մասնագիտացված ցեղերից բուծում են հերեֆորդները, աբերդինանգուսները, շորթհոռները, կիանյանները, ռոմանոլ– ները, շարոլեզները, լիմուզինները, սան– տագերտրուդները, կալմիկականները, ղազախական սպիտակգլուխները, կիրգի– զականները են։ Տ․ Հ ա յ ա ս տ ա ն ու մ, պատմական հնագույն ժամանակներից սկսած Տ․ եղել է հայերի հիմնական զբաղմունքնե– րից մեկը։ Մինչե XX դ․ սկիզբը Հայաս– տանում Տ․ կրում էր qnun էքստենսիվ բնույթ։ Տեղական փոքր կովկասյան տա– վարը (իր այլատեսակներով), կերակըր– ման ու պահվածքի անբավարար պայման– ների պատճառով, մանր էր և ցածր մթե– րատու։ Կովերի կենդանի զանգվածը 240–270 կգ էր, կաթնատվությունը՝ 400– 460 կգ։ Միայն առանձին կալվածատիրա– կան տնտեսություններում էին կենտրո– նացված տոհմային ու մթերատու որո– շակի արժեք ունեցող, 1000–1500 կգ կաթ–
