XIX դ․ վերջում առաջարկված օղակավոր մոլեկուլների ոչ հարթ կառուցվածքի մասին վարկածի զարգացումը բերեց կոնֆորմացիոն վերլուծության ստեղծմանը (1950-ական թթ․)։ Մշակվեց օպտիկապես ակտիվ նյութերի բացարձակ կոնֆիգուրացիայի հետազոտման ռենտգենագրական եղանակ (Ի․ Բեյվուտ, 1951), որը թույլ տվեց որոշել էնանտոմերային մոլեկուլների տարածական կառուցվածքը։ 1966-ին մշակվեց Տարածական քիմիաի գիտական անվան ակ արգումը (R, S–անվանակարգում) և ասիմետրիկություն հասկացությունը փոխարինվեց ավելի ընդհանուր՝ քիրալություն (իդեալական հարթ հայելում իր պատկերի հետ մարմնի անհամատեղելիություն) հասկացությամբ (Ռ․ Կան, Ք․ Ինգոլդ, Վ․ Պրելոգ)։ Տեսական քիմիայի նվաճումների և մաթ․ եղանակների լայն կիրառման շնորհիվ ստեղծվեցին ընդհանրացնող պատկերացումներ, մշակվեցին նրանց ճշտությունը ապացուցող փորձարարական եղանակներ։
Տ․ ք․ ներառնում է 3 բաժին։ Վիճակագրական կամ կոնֆիգուրացիոն Տարածական քիմիա հետազոտում է մոլեկուլի տարածական կառուցվածքը և նրա ազդեցությունը նյութի ֆիզիկ, հատկությունների վրա, որոշում է մոլեկուլների կոնֆիգուրացիան։ Օգտագործում է հետազոտման ռենտգենագրական, էլեկտրոնագրաֆիական և ֆիզիկ, այլ եղանակներ (օպտիկական պտտման դիքրոիզմ, շրջանային դիքրոիզմ, դիպոլ մոմենտ, ՈԻՄ և ԻԿ սպեկտրոսկոպիա, ՄՄՌ Ան), տեսական քիմիայի և մաթեմատիկայի ժամանակակից եղանակները։ Կոնֆորմացիոն վերլուծությունն ուսումնասիրում է կոնֆորմերների միջե գոյություն ունեցող հավասարակշռությունը և նյութերի ֆիզիկաքիմ․ հատկությունների կախումը նրանց կոնֆորմացիոն առանձնահատկություններից։ Օգտագործում է քվանտային քիմիայի ոչ փորձարարական կամ կիսափորձարարական եղանակներով հաշվված կոնֆորմացիոն հավասարակշռության պարամետրերը։ Կոնֆորմերների կայունությունը որոշվում է մոլեկուլի կոնֆորմացիոն էներգիան հաշվելու միջոցով, որը դիտվում է որպես նորմալ արժեքներից արժեքական անկյունների և կապերի երկարությունների շեղման, պարուրավորման լարումների, իրար չմիացած ատոմների և այլ փոխազդեցությունների ներդրումների գումար։ Բևեռացված կապի առկայության դեպքում հաշվի են առնվում նաև էլեկտրաստատիկական փոխազդեցություններով պայմանավորված էներգիաները։ Դինամիկական Տ․ ք․ ուսումնասիրում է քիմ․ ռեակցիաների ուղղության և արագության օրինաչափությունները՝ կախված մոլեկուլների տարածական կառուցվածքից։ Լայնորեն օգտագործում է նախորդ բաժինների եղանակներն ու արդյունքները, քանի որ ռեակցիայի ուղղությունը և տարածական ընթացքը կարող են պայմանավորվել կոնֆորմացիոն հավասարակշռության վիճակով։ Տարածական քիմիաի գործնական նպատակներից մեկը բժշկության և գյուղատնտեսության համար կարևոր օպտիկապես ակտիվ նյութերի տարածական ուղղորդված սինթեզի եղանակների ստեղծումը և զարգացումն է։ Արդ․ կարևոր նշանակություն ունի էնանտոմերների կատալիտիկ ստացումը, տես նաև Տարածական իզոմերիա։
Տարածաչափություն, տարրական երկրաչափության բաժին, որն ուսումնասիրում է տարածական պատկերների հատկությունները, ի տարբերություն հարթաչափության, որն ուսումնասիրում է հարթության մեջ գտնվող պատկերների հատկությունները։
Տարածություն (մաթ․), մաթեմատիկական հասկացություն՝ իրական Տ–յան վերացարկումն ու ընդհանրացումը։ Պատմականորեն առաջին մաթ․ Տ․ էվկլիդեսյան եռաչափ Տարածություն է, որտեղ, վերանալով իրա կան առարկաների նյութական բովանդակությունից ու որակական հատկություններից, ստեղծվել են վերացական կետի, գծի, հարթության, մակերևույթի, մարմնի և այլ երկրաչափական պատկերների հասկացությունները և սահմանվել որոշակի հարաբերություններ նրանց միջև՝ կառուցվել է Էվկփդեպան երկրաչափությունը (մ․ թ․ ա․ III դ․)։ Նոր՝ ոչ–էվկլիդեսյան երկրաչափություններ ստեղծվել են XIX դ․։ XIX դ․ սկսած՝ գիտության զարգացմանը զուգընթաց, «կետ», «մաթեմատիկական Տ․», «երկրաչափություն» հասկացությունները հետզհետե ավելի ընդհանրացվել ու վերացարկվել են։ Արդի մաթեմատիկայում որպես սկզբնական տարրեր՝ «կետեր», կարող են դիտարկվել ցանկացած բնույթի միասեռ առարկաներ (օբյեկտներ), որոնց բազմություններն անվանում են Տարածություններ։ Յուրաքանչյուր Տարածության համար կառուցվում է համապատասխան երկրաչափություն, որը որոշվում է այդ Տարածություն կետերի և դրանց զանազան համախմբությունների միջև սահմանվող որոշակի հարաբերություններով, դրանց վերաբերյալ հիմնադրույթների համակարգով՝ աքսիոմատիկայով և վերջիններից նախապես սահմանված ձևային տրամա– բանությամբ բխեցվող առաջադրություններով՝ թեորեմներով ու բանաձևերով։ Այսպես ստեղծվել են էվկլիդեսյան և ոչ–էվկլիդեսյան բազմաչափ Տարածություններ, գծային (վեկտորական), մետրիկական, ֆունկցիոնալ, տոպոլոգիական Տարածություններ, Հիլբերտյան Տ․, ևն, և կառուցվել համապատասխան երկրաչափություններ։ Այդ բոլորը, մա– թեմատիկայի զարգացման մակարդակին համապատասխան վերացարկված ու ձևայնացված լինելով հանդերձ, իրական աշխարհի տարածական ձևերի ու քանակական հարաբերությունների յուրատեսակ արտացոլումներն են, ուստի և հաջողությամբ կիրառվում են իրական առարկաներ ու երևույթներ ուսումնասիրող բոլոր գիտություններում։ Տես նաև Մաթեմատիկա, Երկրաչափություն։
Տարածություն և ժամանակ, մատերիայի գոյության հիմնական ձևերը, այսինքն՝ մատերիական օբյեկտների և երեվույթների կոորդինացման ձևերը։ Պատմականորեն ձևավորվել են Տ․ և ժ–ի սուբստանցային և ռելացիոն ըմբռնումները։ Ըստ առաջինի Տ․ և ժ․ մատերիայից և մեկը մյուսից անկախ գոյություն ունեցող էություններ են։ Այսպիսի մոտեցումն սկզբնավորվել է անտիկ ատոմիզմի շրջանակներում (դատարկ տարածություն) և ամբողջականացվել է Նյուտոնի ուսմունքում և դասական ֆիզիկայում (բացարձակ տարածություն, բացարձակ ժամանակ)։ Ըստ մյուս ըմբռնման, տարածությունն արտահայտում է օբյեկտների համագոյակցության, իսկ ժամանակը՝ երևույթների հաջորդափոխման կարգը։ Այսպիսի մոտեցում առկա է Արիստոտելի ուսմունքում, իսկ հստակորեն ձևակերպել է Լայբնիցը։ Դիալեկտիկական մատերիալիզմը, զարգացնելով ռելացիոն ըմբռնումը և հակադրվելով մետաֆիզիկ, մատերիալիզմին ու իդեալիզմին, ընդգծում է Տարածություն և ժամանակի օբյեկտիվությունը (գիտակցությունից անկախությունը), համընդհանրությունը (Տարածություն և ժամանակից դուրս ոչինչ գոյություն չունի), Տարածություն և ժամանակի ու մատերիայի անխզելի կապը։ Տարածություն և ժամանակ ունեն համընդհանուր հատկություններ, որոնք դրսևորվում են մատերիայի բոլոր կառուցվածքային մակարդակներում։ Դրանց թվին են դասվում տարածության տարաձգությունը, ժամանակի տևողությունը, Տարածություն և ժամանակի ընդհատությունն ու աննդհատությունը, Տարածություն և ժամանակի սիմետրիկ հատկությունները (տես Սիմետրիա), որոնք անմիջականորեն կապվում են պահպանման օրենքների հետ, անվերջությունը ևն։ XX դ․ ֆիզիկայի զարգացումը, շնորհիվ հարաբերականության տեսության (տես Հարաբերականության հատուկ տեսություն, Տիեզերական ձգողություն), բացահայտեց Տարածություն և ժամանակի, ինչպես նաև դրանց ու մատերիայի միջև գոյություն ունեցող քանակական առնչությունները։ Տարածություն և ժամանակի խոր ըմբռնմանը նպաստեց իրական աշխարհի և ֆիզիկական մեծությունների քառաչափ բնույթի հայտնագործումը (Հ․ Մինկովսկի, 1907)։ Տ․ և ժ․ կազմում են մի օրգ․ միասնություն՝ մի քառաչափ բազմաձևություն՝ քառաչափ աշխարհ։ Այս մեկնաբանությունը ձևական չէ՝ թելադրված չէ բնության օրինաչափությունների մաթ․ նկարագրման հարմարության նկատառումներով։ Դա հավերժ փոփոխվող մատերիայի էությանը համապատասխանող ըմբռնում է։ Ընդհակառակը, Տարածություն և ժամանակի բաժանումը՝ իրարից անկախ դիտելը որոշակի մոտավորություն է, որը ճիշտ է միայն երևույթների այն շրջանակներում, որտեղ գործ ունենք լույսի արագության համեմատությամբ փոքր արագությունների և բավականաչափ թույլ ձգողական դաշտերի հետ։
