մեծացան Տ–ի համար անհրաժեշտ տեղեկությունների ստացման հնարավորությունները։ Բազմաթիվ տարրերի ատոմներ, պարզ և բարդ մոլեկուլներ, անգամ միներալներ, հայտնաբերվեցին միջաստղային տարածություններում։ Ենթադրվում է, որ բարդ օրգ․ նյութերի սինթեզն իրականանում է ճառագայթման ազդեցությամբ՝ արեգակնային առաջնային գազերից և այլ պարզ միացություններից (H, CO, NH3, Օշ, Na, Տ են)։ Երկնաքարերում և միջաստղային տարածությունում հայտնաբերված օրգ․ նյութերը օպտիկապես ակտիվ չեն։ Տիեզերական նյութի բաղադրությունը ձևավորվում է հիմնականում գերնոր աստղերի պայթյունների ժամանակ և աստղային ընդերքում։ Այն բնորոշվում է 4ո ատոմական զանգվածով (ո–ը ամբողջ թիվ է), զույգ պրոտոն և զույգ նեյտրոն պարունակող թեթև տարրերի գերակշռող պարունակությամբ։ Աստղերի բաղադրությունը նրանց զարգացման տարբեր փուլերում տարբեր է։ Միջաստղային տարածությունը հագեցնող դիֆուզ մատերիայում նույնպես գերակշռում են թեթև տարրերի միջուկները։ Միջաստղային սառն ամպերում հայտնաբերվել են ավելի քան երկու տասնյակ պարզ և բարդ (մինչև 7 ատոմ պարունակող) մոլեկուլներ, իոններ՝ H2, H2O, 02, N2, ОН–, СО, СН4, NH3, СН20 ևն, ազատ ռադիկալներ՝ ինչպես նաև պինդ ֆազեր (քվարց, սիլիկատներ, գրաֆիտ ևն)։ Տիեզերական սառը մարմինները, տիեզերական փոշուց մինչև մոլորակները կազմավորվում են աստղերից արտազատվող պլազմայի սառման և էվոլյուցիայի շնորհիվ։ Արեգակնային համակարգի պինդ մարմինների առաջացումը տեղի է ունեցել հիմնականում 4,55 մլրդ տարի առաջ (նուկլեասինթեզի վերջին փուլից 200–300 մլն տարի հետո)։ Պինդ մարմինների առաջացումն ուղեկցվել է տիեզերական նյութի կոտորակային վերաբաշխմամբ։ Արեգակի միայն հեռավոր և հսկա մոլորակների վրա են (սառցաշերտի և զանգվածային մթնոլորտի ձևով) պահպանվել արեգակնային թեթև գազերը (H2, CH4, NH3 ևն) կամ նրանց կոնդենսման արդյունքները։ Տիեզերաքիմիական հետազոտությունները կարևոր նշանակություն ունեն տիեզերական մարմինների (օրինակ, Արեգակնային համակարգում մոլորակների, ասուպների և երկնային այլ մարմինների) առաջացումը, մոլորակների կառուցվածքը, տիեզերական մարմինների միջև տեղի ունեցող նյութափոխանակությունը և այլ երևույթներ բացատրելու համար։ Տ–ի ամենազարգացած ճյուղը երկրաքիմիան է։ Տ–ի բնագավառի հետազոտությունների արդյունքները հրատարակվում են «Geochimica et Cosmochi- mica Acta» («Գեոքիմիկա էթ Կոսմոքիմի կա Ակտա», N․ Y․, 1950-ից) և «Գեոխիմիա» («Геохимия», Մոսկվա, 1956-ից), ամսագրերում։ Գրկ․ Виноградов А․ П․, Высокотемпературные протопланетные процессы, «Геохимия», 1971, в․ 11; Сиборг Г․ Т․, Вэленс Э․ Г․, Элементы Вселенной, пер․ с англ․, 2 изд․, М․, 1966; Тей лер Р․ Д ж․, Происхождение химических элементов, пер․ с англ․, М․, 1975․
ՏԻԵԶԵՐՔ, շրջապատող նյութական աշխարհը, որը գոյություն ունի անկախ մարդու գիտակցությունից։ Տ–ում կան ամենատարբեր զանգվածների ու չափերի՝ անհամար քանակությամբ նյութական մարմիններ։ Ցուրաքանչյուր մարմնի վիճակը, դրանում ընթացող երևույթները նկարագրվում են ֆիզիկայի ընդհանուր օրենքներով։ Տ–ի բոլոր մարմինները (Երկրից բացի) դիտողի համար հանդես են գալիս որպես երկնային մարմիններ։ Այդ մարմինների վիճակները, դրանցում տեղի ունեցող երևույթները, ինչպես նաև փոխազդեցությունները կազմում են աստղագիտության ուսումնասիրության առարկան։ Տ–ի կառուցվածքի առաջին կարևոր հատկությունն այն է, որ երկնային մարմինները միշտ կազմում են համակարգեր։ Մասնավորապես, Արեգակը և դրա շուրջը պտտվող մոլորակները կազմում են Արեգակնային համակարգ։ Մոլորակներից շատերը նույնպես ունեն արբանյակներ։ Օրինակ, Սատուռնը, իր 17 արբանյակները և օղակները կազմում են Արեգակնային համակարգի անդամ–ենթահամակարգերից մեկը։ Նույնպիսի ենթահամակարգերի կենտրոնական մարմիններ են Յուպիտերը և Ուրանը։ Երկիրն ու Լուսինը նույնպես ենթահամակարգ են կազմում։ Արեգակնային համակարգն իր հերթին մտնում է հսկայական աստղային համակարգի՝ Գալակտիկայի կազմի մեջ, որը պարունակում է ավելի քան 100 մլրդ արեգականման մարմիններ՝ աստղեր։ Մեր Գալակտիկայից դուրս, արտագալակտիկական աշխարհում կան միլիոնավոր արտաքին գալակտիկաներ, որոնցից յուրաքանչյուրը նույնպես բաղկացած է միլիարդավոր աստղերից։ Հայտնի է, որ այդ արտաքին գալակտիկաների մեծամասնությունը գտնվում է գալակտիկաների կույտերի կազմում։ Կույտերն իրենց հերթին հաճախ միավորվում են գալակտիկաների գերկույտերի մեջ։ Այսպիսով, տարբեր կարգի տիեզերական համակարգեր կազմում են հիերարխիական սանդուղք, որի յուրաքանչյուր աստիճանը ենթակայության մեջ է գտնվում ավելի բարձր կարգի (աստիճանի) համակարգի նկատմամբ՝ լինելով դրա անդամներից մեկը։ Ընդունված է, որ ամեն մի աստիճանի համակարգի անդամները փոխազդում են միմյանց հետ։ Իրոք, Արեգակնային համակարգի անդամները կապված են ձգողության ուժերով։ Այսինքն՝ ձգողությունն ապահովում է այդ համակարգի տևական կայունությունը։ Վերջինս ճիշտ է նաև գալակտիկաների համար։ Ձգողական փոխազդեցությունը մեծ դեր է խաղում նաև գալակտիկաների կույտերում և խմբերում։ Սակայն, գերկույտերում, անդամկույտերի ձգողական փոխազդեցության դերը դրանց շարժման հարցում աննշան է։ Այսպիսով, Տ–ի կառուցվածքի երկրորդ հիմնական հատկությունը Տ–ի հիերարխիականությունն է։ Մյուս կողմից, ամեն մի աստիճանի համակարգ, սովորաբար, զբաղեցնում է միայն փոքր մասն այն համակարգի ծավալի, որի կազմի մեջ նա մտնում է։ Օրինակ, գալակտիկաների տրամագծերը շատ փոքր են գալակտիկաների կույտերի տրամագծերից։ Առաջինները, սովորաբար, չափվում են տասնյակ հազարավոր, իսկ վերջինները՝ միլիոնավոր պս-ներով։ Ուրեմն, կույտի ծավալը կարող է ավելի քան մլն անգամ գերազանցել իր անդամների ծավալների գումարից։ Այս հատկությունն արտահայտում է Տ–ի երրորդ կարևոր հատկությունը՝ կառուցվածքի ընդհատունությունը։ Այն աչքի է ընկնում հատկապես հիերարխիայի ցածր աստիճաններում, սակայն չի կարելի հաստատ համոզված լինել, որ գալակտիկաների գերկույտերից ավելի բարձր և առայժմ մեզ անհայտ աստիճաններում այդ հատկությունը կպահպանվի։ Տ–ի, որպես ամբողջության, տեսություններով զբաղվում է աստղագիտության կոսմոլոգիա (տիեզերաբանություն) բաժինը։ Ընդունելով, որ Տ–ի կառուցվածքը հիերարխիական է, իսկ հիերարխիայի աստիճանների թիվը՝ վերջավոր, և դիտելով Տ․ որպես ամբողջություն, այն կարելի է համարել վերջին, ամենաբարձր աստիճանի համակարգ։ Այստեղից հարց է ծագում, թե որն է կառուցվածքային սանդուղքի նախավերջին աստիճանը, այսինքն՝ որոնք են այն ամենախոշոր միավորները, որոնցից հիմնականում բաղկացած է Տ․։ XX դ․ 30-ական թթ․ տիեզերաբանները ենթադրում էին, որ այդ նախավերջին աստիճանի համակարգերը գալակտիկաներն են։ Սակայն շվեյցարացի աստղագետ Ֆ․ Ցվիկին ապացուցեց, որ գալակտիկաների մեծ մասը գտնվում է գալակտիկաների կույտերի մեջ, իսկ մեկուսացած գալակտիկաները կազմում են գալակտիկաների ընդհանուր քանակի միայն չնչին մասը։ Նա համոզված էր, որ կույտերը միավորված չեն ավելի խոշոր կազմավորումների մեջ։ Այժմ արդեն պարզ է, որ գոյություն ունեն գերկույտեր, որոնք սովորաբար պարունակում են մի քանի (մեկ–երկու տասնյակից ոչ ավելի) կույտեր։ Կատարվել են հետաքրքիր ուսումնասիրություններ, որոնց արդյունքները թույլ են տալիս ենթադրելու գերկույտերում առանձին կույտերի շղթայաձև կամ թելաձև դասավորության մասին։ Ենթադրվում է, որ գալակտիկաներից բաղկացած թելիկները մեկուսացած չեն․ դրանց ծայրերը կապված են մեկը մյուսի հետ՝ կազմելով ցանցաձև կառուցվածք։ Շատ հավանական է, որ գերկույտերի ընդհանուր ծավալը կազմում է տարածության միայն մի փոքր մասը, իսկ մնացած ծավալը բաժին է ընկնում ցանցի «դատարկություններին»։ Նկարագրված կառուցվածքը դեռ քիչ է ուսումնասիրված և ենթակա է ճշտման։ Մասնավորապես, քիչ են տվյալները «դատարկությունների» մասին։ Հնարավոր է, որ դրանք «դատարկություններ» են միայն այն իմաստով, որ այնտեղ բացակայում են շատ պայծառ գալակտիկաներ։ Բայց այդ դեպքում ևս շատ փոքր կլինի նշված ծավալում նյութի միջին խտությունը, և կարդարացվի «դատարկություն» հասկացության օգտագործումը։ Հասնելով կառուցվածքային սանդուղքի այս աստիճաններին, ծագում է գերկույտերի աստիճանից բարձր աստիճանների
