համակարգերի գոյության հարցը, որն առայժմ հնարավոր չէ միարժեքորեն լուսածել։
Ուսումնասիրության ներկա փուլում որպես «աշխատանքային վարկած» հարմար է ընդունել, որ գերկույտերը մտնում են Մետագալակտիկա կոչվող վիթխարի համակարգի մեջ։ Մենք կարող ենք ուսումնասիրել Մետագալակտիկայի տարբեր հատկությունները, առանց ամբողջ Տ֊ի հետ դրա նույնացման հարցը լուծելու։ Կոսմոլոգիայի կարևոր դրույթներից մեկն այն է, որ բացի նշված ընդհատուն տարրերից (մոլորակներ, աստղեր, գալակտիկաներ, գալակտիկաների կույտեր ևն) տիեզերական տարածությունում առկա է նաև անընդհատ միջավայր։
Մեր գալակտիկայում աստղերի միջև ընկած հսկայական տարածությունը (տես Միջաստղային միջավայր) պարունակում են նոսր գազերից և փոշուց բաղկացած ցրված նյութ՝ միջաստղային նյութ։ Այժմ կարելի է ապացուցված համարել, որ փոշին ու գազը կազմում են ընդհատուն, թեև մեծածավալ ամպեր։ Միևնույն ժամանակ կան տվյալներ, որ այդ ամպերի միջև ընկած տարածությունը նույնպես դատարկ չէ, այլ լցված է ավելի նոսր նյութով։ Եթե ամպերի միջին խտությունը 10-21―10-22 գ/սմ3 կարգի է, ապա միջամպային նյութի խտության կարգը 10-26 ս/սմ3 է։ Միջաստղային նյութի մի մասն արտանետվել է աստղերի մթնոլորտներից, իսկ մյուս մասը՝ Գալակտիկայի կորիզից։ Գոյություն ունեցող գնահատականների համաձայն այս միջաստղային ցրված (դիֆուզ) նյութի զանգվածը կազմում է ամբողջ Գալակտիկայի նյութի զանգվածի մոտ 2֊3%: Կան նաև ստույգ տվյալներ գալակտիկաների կույտերում միջգալակտիկական ցրված նյութի գոյության մասին։ Տարբեր կույտերում դրա բաշխման օրինաչափություններն առայժմ հայտնի չեն։ Քիչ բան է հայտնի նաև միջկույտային նյութի մասին, որը, սակայն, դրա գոյությունը ժխտելու հիմք չի տալիս։
Բյուրականի աստղադիտարանում մշակված և փաստերի վրա հիմնված տեսակետի համաձայն ցրված նյութը (օրինակ, միջաստղային ամպերը) հանդես է գալիս որպես խիտ օբյեկտներից (աստղերից և գալակտիկաների կորիզներից) տեղի ունեցող արտահոսքային կամ պայթյունային բնույթի ակտիվ երևույթների արդյունք։ Հետևաբար հիմնական դերը Տ֊ում պատկանում է դրա ընդհատուն կառուցվածքին։
Ավելի հին, սակայն բավականաչափ տարածված տեսակետի համաձայն դիտվող ցրված նյութը և դրանից բաղկացած տարբեր չափերի ամպերը մնացորդներ են այն սկզբնական ցրված նախաստղային նյութի, որի խտացումից իբր առաջ են եկել աստղերը և մյուս խիտ մարմինները։ Սակայն Գալակտիկայի աստղերից, ինչպես նաև կորիզից դիֆուզ նյութի դիտվող արտահոսքը շատ քիչ հիմք է թողնում այդ տեսակետի համար։ Համենայն դեպս, Գալակտիկայի տարածքում ներկայումս գտնվող միջաստղային նյութի ճնշող մասը ոչ մի ընդհանուր բան չունի այդ ենթադրական սկզզբնանյութի հետ։
Ամբողջ Տ․ ներթափանցված է տարբեր բնույթի ճառագայթումներով, որոնցից աչքի են ընկնում․ 1․ Ժամանակակից աստղերի, միգամածությունների և գալակտիկաների կորիզների օպտիկական, ռադիո֊ ու կարճալիք էլեկտրամագնիսական ճառագայթումները, 2․ «ռելիկտային» կամ մնացորդային ճառագայթումը։ Վերջինս առաջացել է Տ֊ի զարգացման ներկա փուլին նախորդող փուլում և գլխավորապես կենտրոնացած է սպեկտրի միլիմետրանոց ու սանտիմետրանոց տիրույթներում։ Այն բաշխված է խիստ համասեռ ու իզոտրոպ ինտենսիվությամբ և սպեկտրային բաշխումով համապատասխանում է 2,7 K ջերմաստիճանի բացարձակ սև մարմնի ճառագայթմանը։ Ռելիկտային ճառագայթումը հայտնաբերել են Ա․ Փենզիասը և Ռ․ Վիլսոնը (1965)։ Նրանցից ավելի վաղ (դեռևս 1956֊ին) հայ ֆիզիկիոս Տիգրան Շմավոնյանը ռադիոդիտումների ժամանակ նկատել է այդ ճառագայթումը։ Ռելիկտային ճառագայթման հատկությունները ինչ֊որ չափով համապատասխանում են ամերիկացի ֆիզիկոս Ֆ․ Ա․ Գամովի առաջարկած (1946) «ջերմ Տ֊ի» վարկածին։ 3․ Տիեզերական ճառագայթումը, որը բաղկացած է ընդհատուն մարմինների հատուկ ակտիվության կամ զարգացման կրիտիկական փուլերում առաքվող բարձր էներգիայի մասնիկներից։ Տիեզերական տարածության մեջ պետք է լինեն զգալի քանակությամբ նեյտրինոներ, որոնք սակայն, դեռևս չի հաջողվել հայտնաբերել։ Արդի միջոցներով նեյտրինոների հայտնաբերումը մեծ դժվարություն է ներկայացնում նույնիսկ դրանց մեծ խտության դեպքում։ Հետևաբար չի կարելի նաև ժխտել նեյտրինոների դերը։
Տ֊ի տարբեր հիերարխիական աստիճանների համակարգերում ժամանակի ընթացքում կատարվում են մեխանիկական շարժումներ և նյութի վիճակի փոփոխություններ։ Գալակտիկաների շարժումներում կա մի ընդհանուր օրինաչափություն, որը տարածվում է ամենահեռավոր համակարգերի և ամբողջ Տ֊ի վրա։ Դա «Տ֊ի ընդարձակումն» է, որը Դոպլերի սկզբունքի համաձայն առաջ է բերում գալակտիկաների սպեկտրներում դիտվող գծերի կարմիր շեղում։ Հաբլի օրենքի համաձայն գալակտիկաները միմյանցից հեռանում են դրանց միջև եղած r հեռավորությանը համեմատական արագություններով․ Vr=Hr, որտեղ Vr֊ը տեսագծային արագությունն է, H-ը՝ Հաբլի հաստատունը։ Վերջինիս արժեքը առայժմ ճշգրիտ որոշված չէ․ այն գտնվում է 50-ից մինչև 75կմ/վրկ Մպս սահմաններում։ Այս օրենքը ճիշտ է միայն իրարից անկախ գալակտիկաների դեպքում։ Այն կիրառելի չէ, եթե գալակտիկաները պատկանում են միևնույն կույտին։ Քանի որ գալակտիկաների կույտերի անդամները միմյանց հետ կապված են ձգողության ուժերով, որոնցով և պայմանավորված են կույտի մեջ ներքին շարժումները, ապա յուրաքանչյուր գալակտիկայի արագությունը մեր նկատմամբ որոշվում է որպես երկու բաղադրիչների գումար․ դրանցից մեկը պայմանավորված է Հաբլի օրենքով, իսկ մյուսը (սովորաբար փոքրը)՝ կույտի կենտրոնի նկատմամբ այդ գալակտիկայի շարժումով։ Ինչ վերաբերում է գերկույտերին, ապա եղած տվյալների համաձայն դրանց անդամների (կույտերի) փոխազդեցությունները չնչին չափով են ազդում հարաբերական արագությունների վրա։ Անշուշտ, Հաբլի օրենքը պետք է ընդունել որպես որոշ մտավորություն։ Այն, ըստ երևույթին, կիրառելի է շատ մեծ հեռավորությունների դեպքում (մինչև մի քանի մլրդ պս), որի մասին են վկայում, մասնավորապես, քվազարների սպեկտրալ դիտումները։ Դրանց սպեկտրներում դիտվող զգալի կարմիր շեղման հետևանքով սպեկտրային գծերի ալիքային երկարությունները հաճախ ավելի քան երկու անգամ գերազանցում են անշարժ աղբյուրներում նույն գծերի ալիքային երկարությունները։ Այստեղից հետևում է, որ քվազարները մեզանից հեռանում են լույսի արագությանը մոտ արագությամբ։
Քանի որ Հաբլի օրենքը գործում է մինչև մի քանի մլրդ պս կարգի հեռավորությունների դեպքում (այսինքն՝ մեզ հայտնի ամենահեռավոր գերկույտերը և քվազարները ենթարկվում են այդ օրենքին), այն օրինաչափորեն կարելի է ընդունել որպես Մետագալակտիկայի հիմնական կինեմատիկական հատկանիշ, իսկ ամբողջ Տ֊ի հետ Մետագալակտիկայի նույնացման դեպքում՝ որպես Տ֊ի ընդարձակման վկայություն։ Այդ ընդարձակման հետևանքով համակարգի (Տ֊ի) շառավիղը վերջին շուրջ 10 մլրդ տարում պետք է կրկնապատկված լիներ։ Եթե փորձենք պատկերացնել Տ֊ի վիճակը մոտ 10 կամ 15 մլրդ տարի առաջ, կգանք այն եզրակացության, որ ժամանակին Տ, եղել է շատ ավելի խիտ և ունեցել այժմյան կառուցվածքից խիստ տարբերվող կառուցվսծք։ Այս դատողություններից հետևում է, որ Տ֊ի (կամ Մետագալակտիկայի) տարիքը չի անցնում 20 մլրդ տարուց, իսկ բոլոր գալակտիկաները և դրանց մեջ մտնող աստղերն ավելի երիտասարդ են։
XX դ․ 30-ական թթ․ սկզբին դեռևս տարածված էր այն կարծիքը, որ աստղերի կյանքի տևողությունը կարող է հասնել 1013 տարվա։ Սակայն, վիճակագրական մեխանիկայի մեթոդներով կատարված՝ աստղակույտերի և կրկնակի աստղերի ուսումնասիրությունների արդյունքները աստղագետներին համոզեցին, որ Գալակտիկայի աստղերի տարիքը 10 մլրդ տարվա կարգի է։ Քանի որ մետագալակտիկան գտնվում է արագ ընդարձակման փուլում, հարց է ծագում, թե ձգողության ուժերը արդյոք չե՞ն կարող ազդել ընդարձակման ընթացքի վրա, առաջացնելով վերջինիս արգելակում։ Այս հարցին պատասխանելու համար անհրաժեշտ է գնահատել Մետագալակտիկայի նյութի միջին խտությունը և ուսումնասիրել դրա բաշխումը Մետագալակտիկայում։
Տ֊ի հիերարխիական և ընդհատուն կառուցվածքից բխում է, որ Տ֊ում նյութի խտության բաշխումը չափազանց անհամասեռ է։ Այդ անհամասեռությունը Տ֊ի հիմնական հատկություններից է։ Չնայած դրան, կարող ենք այս կամ այն աստիճանի
