համակարգի միջին խտության որոշման կամ գոնե մոտավոր գնահատման հարց առաջ քաշել: Այսպես, մեր Գալակտիկայում նյութի միջին խտությունը 10-22 գ/սմ3 կարգի է: Եղած տվյալները թույլ են տալիս գնահատելու նաև գալագտիկայի գերկույտերի միջին խտությունը (10-30 գ/սմ3-ից ոչ ավելի): Մեխանիկայից հայտնի է, որ այնպիսի համակարգերում, որտեղ անդամները կապված են միմյանց հետ ձգողության ուժերով, շարժման «պարբերության» (P) համակարգում ծայրից ծայր անցնելու և վերադառնալու միջին ժամանակամիջոցի և նյութի միջին խտնության (ρ) կապն արտահատվում է P2 = 4πa(Gρ)-1 բանաձևով, որտեղ a-ն միավորի կարգի է, G-ն՝ գրավիացիոն հաստատունը: Ընդունելով, որ ρ-ն մոտավորապես հավասար է 10-30 գ/սմ3, ստանում ենք P~3.1011 տարի: Եթե համարենք, որ տիպական գերկույտերի կյանքը չի կարող անցնլ 2.1010 տարուց, ապա ստիպված ենք եզրակացնել, որ դրանց անդամները չեն հասցրել գերկույտերում շրջագայել գոնե մեկ անգամ: Այստեղից հետևում է, որ կույտերից յուրաքանչյուրը գերկույտի ներսում շարժվում է գրեթե ուղղագիծ, «չզգալով» ամբողջ համակարգի ձգողւոյթան ազդեցությունը: Այսինքն՝ ներկայումս դիտվող դրանց փոխադարձ հարաբերական արագությունները պայմանավորված են հեռավոր անցյալում (հնարավոր է, առաջացման պահին) ստացած իմպուլսներով:
Գերկույտերի միջև գոյություն ունեցող «դատարկությունները» ապացուցվում են, որ ավելի բարձր աստիճանի համակարգերի (եթե ընդունենք դրանց գոյությունը), համենայն դեպս Մետագա;ակտիկայի խտությունը ավելի փոքր է գերկույտերի ենթադրական խտությունից: Հետևաբար, դիտվող վիճակում ձգողության ուժերը չեն կարող արգելակել Մետագալկտիկայի ընդարձակումը: Տ-ի ընդարձակումը չի հակասում ո՛չ Նյուտոնի, ո՛չ էլ Էյնշտեյնի ձգողության օրենքներին: Չհակասելով Տ-ի ընդարձակման տեսությանը, այդ օրենքները այնուամենայնիբ, չեն տալիս ընդարձակման երևույթի բացատրությունը: Պարզապես, Տ-ի ընդարձակումը մի երևույթ է, որն անկախ է տիեզերական ձգողությունից: Նշված եզրակացությունների հիմքում ընկած է այն ենթադրությունը, որ Տ-ի նյութի միջին խտության վերին սահմանը (0-30 գ/սմ3) ճիշտ է գնահատված: Եթե ընդունենք, որ Տ-ում գալակտիկաներից բացի տարածված է նյութի այնխիսի տեսակ, որի զանգվածը ավելի մեծ է գալակտիկաների զանգվածների գումարից, ապա պատկերն այլ կլինի: Սակայն այն ենթադրության հիմնավորման ուղղությամբ առ այսօր կատարված փորձերն ապարդյուն են եղել: Մասնավորապես, այդ փորձերից մեկի հիմքում ընկած է այն ենթադրությունը, որ Տ. պարունակում է այնքան նեյտրինոներ, որ դրանցով պայմանավորված միջին խտությունը մի քանի տասնյակ անգամ գերանցում է գալակտիկաներով պայմանավորված միջին խտությունից: Այս ենթադրությոնը հիմնավորելու համար անհրաժեշտ է նաև մեկ այլ վարկած, որի համաձայն նեյտրինոների սեփական (դադարի) զանգվածւ զգալիորեն տարվերվում է զրոյից (մոտ 40 էվ): Այս վարկածն առայժմ փորձնական հիմնավորում չի ստացել: Ելնելով Էյնշտեյնի-Հիլբերտի ձգողության ռելյատիվիստական օրենքից և ընդունելով Տ-ում նյութի համասեռ բաշխվածության վարկածը՝ կարելի է ստանալ վերջավոր և ընդարձակվող Տ-ի մոդել: Այսպես է ստեղծվել Ֆրիդմանի-Լեմետրի տեսությունը, որը տարածված է արդի տիեզերաբանական գրականության մեջ: Էյնշտեյնի-Հիլբերտի օրենքի համաձայն գրավիտացիոն դաշտը Rik-(R/2)gik=(8πG/c4)Tik հավասարումներով (տես Տիեզերական ձգողություն): Նյուտոնի ձգողության տեսության համաձայն գրավիտացոն φ պոտենցիալը կարող է ստացվել φ=-4πGρ անհամասեռ հավասարումից, որտեղ ρ-ն նյութի խտությունն է: Ընդունելով այս կամ այն բաշխումը Tik-ի և ρ-ի համար, կարող ենք ստանալ Rik-ի և φ-ի պոտենցիալները: Երկու դեպքում էլ արդյունքը կախված է ընդունված բաշխումից: Այս բաշխումները ստացվում են դիումների արդյուքների հիման վրա, որոնք վկայում են Մետագալակտիկայում նյութի խտության անհամասեռ բաշխման մասին: Սակայն տիեզերաբանները իրենց դատողություններում հաճախ ելնում են այն սխալ ենթադրությունից, որ Տ. համասեռ է: Դրա հիման վրա եզրակացնում են, որ Տ-ի ծավալը՝ անվերջ փոքր, և այժմ զարգացումը շարունակվում է որպես «Մեծ պայթյունի» հետևանք: Հազիվ թե այս տեսությունը կարողանա ճիշտ պատկերացում տալ Տ-ի կառուցվածքի և, մանավանդ, նրա հեռավոր անցյալի մասին: Հետևաբար, կարելի է եզրակացնել, որ Ֆրիդմանի-Լեմետրի մոդելը ինչպես նաև ռելյատիվիսական տիեզերաբանությունում առաջարկվող այլ մոդելներ, բավականաչափ հիմնավորված չեն: Սակայն, հիմնվելով այդ տեսության վրա, հաջողվել է կանխագուշակել մինչև այդ անհայտ մի երևույթ՝ ռելիկտային ճառագայթւոմը: Ուստի ճիշտ չի լինի հրաժարվել այդ տեսության բոլոր դրույթներից: Բնագիտության մեջ մինչև այժմ ստեղծված բոլոր տեսությունները և հաստատված օրինաչափությունները վերաբերվում են առարկաների կամ երևույթների որոշակի դասերին, որից հետո դրանք կիրառվում են կոնկրետ օրինակների նկատմամբ: Այդ իսկ պատճառով ֆիզիկայի օրենքներն ունեն դիֆերենցիալ հավասարումների տեսք, որոնք կարող են ունենալ անհամար լուծումներ: Հավասարումները տվյալ դեպքի համար կիրառելիս, պետք է ընդունել այդ դեպքին համապատասխանող սկզբնական ու եզրային պայամաններ կամ դիտումներից ստացված տվյալներ: Մինչդեռ ռելյատիվիստական տիեզերաբանության մեջ դիտարկվող եզակի օբյեկտի՝ Տ-ի նկատմամբ փորձում են կիրառել այն դիֆերենցիալ հավասարումները (տվյալ դեպքում Էյնշտեյնի-Հիլբերտի ձգողության օրենքը), որոնք ըստացված են տարածության առանձին մամիններում տեղի ունեցող երևույթների նկարագրության համար: Այսպիսով, տիեզերաբանության մեջ կիրառվող մոտեցումը և մեթոդը չեն համապատասխանում տեսության առարկային: Ռելյատիվիստական տիեզերաբանությունն ունի ևս մի թերություն. այն նպատակ չի դնում բացատրել կամ միմյանց հետ կապել Տ-ի՝ վերը նշված կարևոր հատկությունները: Այսպիսով Տ-ի տեսության ստեղծման հարցում տիեզերաբանների վիճակը քիչ է տարբերվում մեր նախնիների վօճակից, որոնք փորձում էին բնության երևույթները բացատրել գերբնական ուժերով: Շվեդ ֆիզիկոս Հ. Ալվենը, քննարկելով ռեյատիվիստական տիեզերաբանության թերությունները, հանգել է այն կարծիքին, որ դրա հետևորդները փաստորեն դիմել են դիցաբանական մոտեցման: Հրատապ խնդիր է դարձել նշված թերություններից զուրկ տիեզերաբանական տեսության ստեղծումը: Գրկ. Համբարձումյան Վ.Հ., Տիեզերքի էվելյուցիայի պրոբլեմները, Ե., 1968: Амбарцумян В.А., Научные труды, т. 1-2, Е., 1960; Зельдович Я.Б., Теория расширяющейся Вселенной, «Успехи физических наук», 1963, т.80, в.3; Фридман А.А., Как следует подойти к космологии, «Вопросы физики и эволюции космоса», Е., 1978; M c Vittie Y.C., General Relativity and Cosmology, 2 ed., L., 1965.
