մոլեկուլներում պարունակվում են ամինային, կարբօքսիլային, հիդրօքսիլային, սուլֆհիդրիլային, իմիդազոլային և այլ ազատ խմբեր ու ռադիկալներ, որոնք պայմանավորում են սպիտակուցների քիմիական ակտիվությունը։ Ըստ մոլեկուլների ձևի տարբերում են․ թելիկային՝ կենդանիների մազերի, եղջյուրների, սմբակների կերատինը, մետաքսի ֆիբրիոնը, մկանների միոզինը, արյան ֆիբրինոգենը, և գնդիկային՝ սպիտակուցների գերակշռող մասը, այդ թվում բոլոր ֆերմենտները։ Սպիտակուցների մոլ․ զանգվածը տասնյակ հազարներից մինչև միլիոն և ավելի է։ Սպիտակուցներում պոլիպեպտիդային շղթաները սովորաբար ունեն այսպես կոչված a-պարույրի ձևի տարածական կառուցվածք։ Պարույրի առանձին գալարները միացած են իրար ջրածնային կապերով։ Տարբերում են սպիտակուցների մոլեկուլի առաջնային, երկրորդային, երրոդային և չորրորդային կառուցվածքներ։ Առաջնային կառուցվածք է կոչվում սպիտակուցների մոլեկուլում ամինաթթվային մնացորդների հերթականությունը, երկրորդայինը սպիտակուցների ներմոլեկուլային կարգավորվածությունն է, տեղ–տեղ պարուրաձև, տեղ–տեղ ամբողջովին ձգված կառուցվածքը, երրորդայինը պոլիպեպտիդային շղթաների տարածական կոնֆիգուրացիան է՝ պոլիպեպտիդային շղթան ամբողջությամբ «ծրարվում» և ամուր սևեռվում է ամինաթթուների կողմնային խմբերի փոխազդեցության շնորհիվ։ Երբեմն որոշ սպիտակուցների մի քանի մոլեկուլներ միավորվում են մեկ ընդհանուր կառուցվածքի մեջ (չորրորդային կառուցվածք)։ Սպիտակուցների ամինաթթուների նման, կարբօքսիլային և ամինային խմբերի առկայության շնորհիվ ամֆոտերային էլեկտրոլիտներ են (կարող են դիսոցվել և՛ որպես թթուներ, և՛ որպես հիմքեր, կախված միջավայրի pH-ից)։ Որոշակի pH-ի դեպքում սպիտակուցների մոլեկուլը դառնում է էլեկտրաչեզոք (իզո–էլեկտրական կետ․ ունի բնորոշ արժեքներ տարբեր սպիտակուցների համար)։ Սպիտակուցների լուծելիությունը ջրում խիստ տատանվում է։ Բարձր ջերմաստիճանների, թթուների, հիմքերի, ծանր մետաղների ազդեցությունից սպիտակուցները ենթարկվում են կառուցվածքային խորը փոփոխությունների՝ բնազրկման (դենատուրացման), որի ժամանակ սպիտակուցները կորցնում են իրենց կենսաբանական ակտիվությունը։ Մեծամասնության բարդ և չպարզաբանված կառուցվածքի պատճառով սպիտակուցները դեռևս ռացիոնալ քիմիական դասակարգման չեն ենթարկվում։ Սպիտակուցները բաժանվում են երկու մեծ խմբի, պարզ սպիտակուցներ կամ պրոտեիններ, որոնք կազմված են միայն ամինաթթվային մնացորդներից (ալբումիններ, գլոբուլիններ, պրոլամիններ, գլուտելիններ, պրոտամիններ, հիստոններ ևն), և բարդ սպիտակուցներ կամ պրոտեիդներ, որոնց կազմի մեջ կան նաև այլ միացություններ (հեմոգլոբին, նուկլեոպրոտեիդներ, միոգլոբին, ցիտոքրոմներ ևն)։ Ներկայումս ուսումնասիրված է բազմաթիվ սպիտակուցների՝ գլխավորապես սպիտակուցային հորմոնների, ֆերմենտների և այլ կենսաբանորեն ակտիվ սպիտակուցների կառուցվածքը։ Իրականացվել է որոշ սպիտակուցների արհեստական սինթեզը։ Տես նաև Սպիտակուցների կենսասինթեզ։
Գրկ․ Гауровиц Փ․, Химия и функции белков, пер․ с англ․ [2 изд․], М․, 1965; Шамин А․ И․, Развитие химии белка, М․, 1966․
ՍՊԻՏԱԿՈՒՑՆԵՐԻ ԿԵՆՍԱՍԻՆԹԵԶ, կենդանի օրգանիզմների բջիջներում ամինաթթուներից սպիտակուցների առաջացման պրոցես։ Ինքնասուն (ավտոտրոֆ) օրգանիզմները անօրգանական նյութերից սինթեզում են ամինաթթուներ և ապա սպիտակուցներ, իսկ տարասունները (հետերոտրոֆ) սպիտակուցները սինթեզում են հիմնականում սննդի հետ ընդունած ամինաթթուներից։ Բջիջների հատկությունները և հատկանիշները հիմնականում որոշվում են սպիտակուցային կազմով։ Բջիջների բաժանման ժամանակ առաջացած դուստր բջիջների նմանությունը մայրականին հիմնականում պայմանավորված է սպիտակուցների նույնությամբ։ Հատկանիշների ժառանգումը սերնդեսերունդ նույնպես նշանակում է հաջորդ սերնդում նույնանման սպիտակուցների կենսասինթեզի ապահովում։ Սպիտակուցների հատկությունները պայմանավորված են նրանցում ամինաթթուների հաջորդականությամբ, ուստի հատկանիշների ժառանգումը նախ և առաջ նշանակում է սերնդում ամինաթթվային միևնույն հաջորդականությամբ սպիտակուցների սինթեզի ապահովում։ Բջջի ժառանգականությունը պայմանավորվում է բջջի կորիզում պարունակվող դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթվի՝ ԴՆԹ–ի (տես Նուկլեինաթթուներ) մոլեկուլով։ ԴՆԹ–ի մոլեկուլում հատուկ ծածկագրով (գենետիկական կոդ) գրանցված է բջջի բոլոր սպիտակուցների սինթեզի մասին ինֆորմացիան։ Սպիտակուցի սինթեզը պայմանավորող ԴՆԹ–ի հատվածները կոչվում են գեներ։ Սինթեզվող սպիտակուցում ամինաթթուների հերթականությունը պայմանավորվում է ԴՆԹ–ի ազոտական հիմքերի երեքական համակցությունների (տրիպլետ, կոդոն) հաջորդականությամբ։ Ամինաթթուների միացումը պեպտիդային կապերով՝ պոլիպեպտիդային շղթայի գոյացումն իրականանում է ռիբոսոմներում։ Սպիտակուցների մասին գենետիկական ինֆորմացիան կորիզից ռիբոսոմներ է հասնում հատուկ՝ ինֆորմացիոն ՌՆԹ–ներով (ի–ՌՆԹ)։ Վերջիններս իրենցից ներկայացնում են յուրաքանչյուր գենի, այսինքն սպիտակուցային կենսասինթեզի մասին ինֆորմացիա պարունակող ԴՆԹ–ի հատվածի պատճենները, քանի որ սինթեզվում են ԴՆԹ–ի այդ հատվածների վրա նուկլեոտիդների կոմպլեմենտարության (լրացուցչության) սկզբունքով։ Ի–ՌՆԹ–ի սինթեզը ԴՆԹ–ի որոշակի հատվածի վրա ըստ էության գենետիկական ինֆորմացիայի արտագրման պրոցես է ԴՆԹ–ից ՌՆԹ–ի վրա (տրանսկրիպցիա)։ Պրոցեսն ընթանում է ՌՆԹ–պոլիմերազ ֆերմենտի մասնակցությամբ։ Ի–ՌՆԹ–ի մոլեկուլը միանում է ռիբոսոմի հետ, առաջացնելով ակտիվ կոմպլեքս՝ պոլիսում, որտեղ ի–ՌՆԹ–ի մոլեկուլը ըստ գենետիկական կոդի սինթեզվող սպիտակուցի մեջ ամինաթթուների ներդրման համար մատրիցայի դեր է կատարում։ Ցիտոպլազմայում կան ակտիվացնող ֆերմենտներ, որոնք իրականացնում են սպիտակուցային կենսասինթեզին մասնակցող ամինաթթուների միացումը փոխադրական (տրանսպորտային) ՌՆԹ–ների (փ–ՌՆԹ) հետ, ընդ որում յուրաքանչյուր ամինաթթու միանում է իրեն հատուկ փ–ՌՆԹ–ի հետ՝ առաջացնելով փ–ՌՆԹ–ամինաթթու կոմպլեքսներ։ Վերջիններս տեղափոխվելով պոլիսոմներ ի–ՌՆԹ–ի վրա հակադիր (կոմպլեմենտար) նուկլեոտիդների նույն սկզբունքով միանում են տվյալ ամինաթթուն կոդավորող տրիպլետին և սինթեզվող պոլիպեպտիդային շղթայում պայմանավորում գենետիկորեն պայմանավորված ամինաթթվի տեղը, որին հաջորդում է տվյալ ամինաթթվի միացումը շղթային։ Այսպիսով պոլիսոմներում իրականանում է նուկլեինաթթուների մեջ նուկլեոտիդների հաջորդականության ձևով գրված գենետիկական ինֆորմացիայի թարգմանությունը սպիտակուցների ամինաթթուների հաջորդականությամբ (տրանսլյացիա)։ Պրոցեսն ընթանում է բազմաթիվ ֆերմենտների, սպիտակուցների և այլ միացությունների մասնակցությամբ, էներգիայի զգալի ծախսով։ Սպիտակուցների կենսասինթեզի մեխանիզմներն ընդհանուր կամ չափազանց նման են ողջ օրգ․ աշխարհում։ Սպիտակուցների կենսասինթեզի մեխանիզմների բացահայտումը, պարզաբանումը հսկայական կենսբ․ նշանակություն ունի և կարելի է համարել XX դ․ գիտական ամենախոշոր նվաճումներից մեկը։
Գրկ․ Биосинтез белка и нуклеиновых кислот, под ред․ А․ С․ Спирина, М․, 1965; Сисакян Н․ М․ и Гладилин К․ Л․, Биохимические аспекты синтеза белка, в кн․։ Успехи биологической химии, т․ 7, М․, 1965, с․ 3․
ՍՊԻՏԱՊԱՏՅԱՆԻ ԲՈՐԲՈՔՈՒՄ, սկլերիտ (< հուն․ αхληρός – կարծր), աչքի սպիտապատյանի հիվանդություն։ Հիմնական պատճառներն են՝ ռևմատիզմը, տուբերկուլոզը, բրուցելոզը, պոդագրան, վիրուսային և այլ վարակիչ հիվանդությունները։ Ուղեկցվում է աչքի սուր գրգռվածությամբ, ցավերով և սպիտապատյանում ինֆիլտրատի առաջացմամբ։ Հաճախ բարդանում է աչքի եղջերաթաղանթի (կերատիտ) և թարթչամարմնի բորբոքմամբ։ Սպիտապատյանի մակերեսային շերտի բորբոքման (էպիսկլերիտ) դեպքում գրգռվածությունը թույլ է արտահայտվում և տեսողության սրությունը սովորաբար չի տուժում։ Բուժումը․ անտիբիոտիկներ, հորմոնային պատրաստուկներ, տեղային՝ տաք և ֆիզիոթերապևտիկ պրոցեդուրներ, կորտիկոստերոիդներ։
ՍՊԻՐԻՉՈՒԵԼՍ (< անգլ․ spiritual – հոգևոր, կրոնական), ամեր․ նեգրերի հոգևոր երգեր, նրանց երաժշտ․ բանահյուսության կարևորագույն ժանրը։ Ծագել են ԱՍՆ–ի հվ․ նահանգներում, ստրկատիրության շրջանում՝ ընդհանրացնելով աֆրիկ․ և անգլոկելտական գեղարվեստական ավանդույթները։ Մեծ մասամբ կապված են աստվածաշնչային կերպարներին՝ զուգորդված առօրյա կյանքի պատումներին։ Սպիրիչուելսի մեղեդիներն առանձնանում են լադի (պենտատոնիկա, վեցաստիճան լադ, տատանումներ մաժորային և մինորային տերցիաների միջև ևն) ու ռիթմիկայի (սինկոպացված) յուրօրինակությամբ։ Սպիրիչուելսը արտահայտում են ողբերգական միայնության, հոգևոր տառապանքի տրամադրություններ.
