ձևեր։ Ստեղծվեցին տառային հանրահա– շիվը և Ռ․ Դեկարտի անալիտիկ երկրա– չափությունը, որոնք շրջադարձային դեր խաղացին գիտության զարգացման հա– մար։ Ս՜ինչև XIX դ․ կեսերն ընդունված էր փոփոխական մեծության մեխանիստական հայեցակետը, որն այդ մեծությունները դիտում էր որպես շարժման արգասիք։ Ի․ Նյուտոնը փոփոխական մեծությունն անվանում էր «ֆլյուենտ», այսինքն՝ ըն– թացիկ (լատ․ fluere – հոսել, ընթա– նալ)։ Սկսեցին դիտարկել մեծության փո– փոխման արագությունը, ստեղծվեց սահ– մանների տեսությունը, որն արագությու– նը սահմանեց որպես ածանցյալ։ Սակայն ХГХ դ․ ընթացքում հետզհետե պարզ դար– ձավ այդպիսի հայեցակետի սահմանա– փակ լինելը։ Աննախադեպ զարգացավ ֆունկցիաների տեսությունը։ Պարզվեց, որ ֆունկցիաների անընդհատությունն իրականում շատ ավելի բարդ հասկացու– թյուն է, քան թվում է։ Կառուցվեցին այն– պիսի անընդհատ ֆունկցիաներ, որոնք ածանցյալ չունեն ոչ մի կետում։ Այսպիսի ֆունկցիան որպես շարժման արգասիք մեկնաբանելը կնշանակեր ընդունել, որ գոյություն ունի այնպիսի շարժում, որը արագություն չունի ժամանակի ոչ մի պահի։ Սկսեցին ուսումնասիրվել այնպիսի ֆունկցիաներ, որոնք տրված են շատ ավե– լի բարդ կառուցվածքով բազմությունների վրա, քան միջակայքն է կամ մի քանի միջակայքերի միավորումը։ Փոփոխական մեծության նյուտոնյան մեկնաբանությու– նը դարձավ անբավարար, իսկ շատ դեպ– քերում նաև անօգուտ։ Երևան եկան փո– փոխականի նոր մեկնաբանություններ։ Մաթեմատիկայում որպես փոփոխական սկսեցին դիտարկվել ոչ միայն մեծություն– ները, այլև ուրիշ օբյեկտների բազմազան և լայն դասեր։ Մաթ․ տրամաբանությու– նում, օրինակ, դիտարկվում են այնպիսի փոփոխականներ՝ ւցրեդիկատներ, որոնց արժեքներն ասույթներ են։
ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ԶԱՆԳՎԱԾՈՎ ՄԱՐՄԻՆ– ՆԵՐԻ ՄԵԽԱՆԻԿԱ, տեսական մեխանի– կայի բաժին, որն ուսումնասիրում է շարժման ընթացքում փոփոխվող զանգ– վածով նյութական մարմինների (կետերի) մեխանիկական շարժումները։ Շարժման ժամանակ մարմնի (կետի) զանգվածը կարող է փոփոխվել այն դեպքում, երբ նրան միանում կամ նրանից անջատվում են (որոշ դեպքերում միաժամանակ միա– նում և անջատվում) մասնիկներ։ Այդ– պիսի մարմինների շարժման օրինակներ են․ օդային–ռեակտիվ շարժիչով ինքնա– թիռի շարժումը, երբ միաժամանակ տեղի է ունենում մասնիկների անջատում (այր– ված գազերի արտահոսք) և միացում (շարժիչի մեջ օդի ներծծում), պտտվող ԻւԻԿԻ շարժումը, երբ իլիկին միանում (թելի փաթաթման ընթացքում) և նրանից անջատվում են (գործելու ընթացքում) մասնիկներ ևն։ Փովւոխական զանգվածով մարմինների շարժման օրինակները շատ են բնության մեջ․ այսպես, երկնաքարերի զանգվածը փոքրանում է շարժման ըն– թացքում՝ օդի մասնիկների հետ շփման հետևանքով, իսկ Երկրի զանգվածը մե– ծանում է նրա վրա ընկնող երկնաքարերի և տիեզերական փոշու զանգվածի հաշվին։ Փոփոխական զանգվածով կետի շարժման դիֆերենցիալ հավասարումը արտածե– լիս օգտվում են դասական մեխանիկայի երկու հիմնական օրենքներից, փակ մե– խանիկական համակարգի համար շարժ– ման քանակի պահպանման և ուժերի ազդեցության անկախության օրենքներից։ Այդ վեկտորական դիֆերենցիալ հավա– սարումը (առաջւնն արտածել է Ի․ Վ․ Մեշչերսկին, 190^-ին) ունի հետևյալ տես– քը․ dv 7* ․ dmiT? ․ dm շ m = F +–։Vi+–iv2, dttdttdt որտեղ m-ը շարժվող կետի (մարմնի) զանգվածն է ժամանակի տվյալ պահին, v-ն՝ արագությունը, F-ը արտաքին ուժե– րի համազորը, | –1 J-ն՝ շարժվող կե– տից անջատվող մասնիկների զանգվածը միավոր ժամանակում, Vi-ը՝ անջատման հարաբերական ւսրագությունը, -тгч ՜ն՝ | dt | միացող մասնիկների զանգվածը միավոր ժամանակում, V շ–ը՝ միացման հարա– բերական արագությունը, Ё^у,=о, U Ё^У2=Ф2 dttdt մեծությունները յոչվում են ռեակտիվ քարշի (Փւ) և ռեակտիվ արգելակման (Փշ) ուժեր։ Փ․ գ․ մ․ մ․ տեսական մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում և գործնական լայն կիրա– ռություն ունի ժողտնտեսության և տեխ– նիկայի մի շարք բնագավառներում, ինչ– պես նաև տիեզերական տարածության հետազոտման ասպարեզում։ Գրկ․ Мещерский И․ В-, Работы по механике тел переменной массы, 2 изд․, М․, 1952; Космодемьянский А․ А․, Механика тел переменной массы, ч․ 1, М․, 1947; Его же, Курс теоретической меха– ники, 3 изд․, ч․ 2, М․, 1966․ Գ․ Բաբաջւսնյան
ՓՈՓՈԽԱԿԱՆ ՀՈՍԱՆՔ, լայն իմաստով՝ ժամանակի ընթացքում փոփոխվող էչեկ– տրական հոսանդ՝․ Ստեղծվում է փոփո^ խական լարման միջոցով։ Փ․ հ․ ասելով, սովորաբար հաւկանում են այն պարբե– րական հոսանքը, որի դեպքում հոսանքի ուժի և լարման միջին արժեքները (պար– բերության ընթպցքում) հավասար են զրոյի։ Փ․ հ–ի կարևոր բնութագրերն են պարբերությունը (Т) և հաճախականու– թյունը (f)։ ՍՍՀՄ–ում տեխ․ ստանդարտ հաճախականությունը 50 հց է։ էլեկտրա– էներգիայի հաղորդման և բաշխման հա– մար օգտագործվում է առավելապես Փ․ հ․, որովհետև վերջինիս լարումը փոխակերպ– վում է հեշտությամբ և համարյա առանց հզորության կորուստների։ Փ․ հ–ի գենե– րատորներն ու շարժիչները, հաստատուն հոսանքի մեքենաների համեմատությամբ (հավասար հզորության դեպքում) ունեն ավելի պարզ կււռուցվածք, էժան են և հուսալի։ Փ․ հ–ի ուժի բնութագրման հա– մար հիմք է ընդունվում Փ․ հ–ի միջին ջերմային ազդեցության և համապատաս– խան ուժի հաստատուն հոսանքի ջերմա– յին ազդեցության համադրումը։ Փ․ հ–ի ուժի՝ այս եղանակով ստացված արժեքը կոչվում է գործող (կամ արդյունա– վետ) ա ր ժ և ք․ 1=1щ/|/ 2 0,707tIm (Im-ը հոսանքի ամպլիտուդն է)։ Համա– նման ձևով է որոշվում նաև Փ․ հ–ի լարման գործող արժեքը․ U=Um/ Հ 2^0,707 Um (Um-ը լարման ամպլիտուդն է)։ Փ․ հ–ի ամպերմետրերն ու վոլտմետրերը չափում են հենց հոսանքի և լարման գործող ար– ժեքները։ Պարզագույն և առավել կարևոր դեպքում Փ․ հ–ի ուժի և լարման ակնթար– թային արժեքները ժամանակի ընթացքում փովւոխվում են սինուսոիդային (ներդաշ– նակ) օրենքով․ i=Imsin(oot+a), ս= = Umsin (cot+P), որտեղ ա=2յէք–ը շըր– ջանային հաճախականությունն Է, իսկ a-ն և |3-ն հոսանքի և լարման սկզբնական փուլերն են։ Քվազիստացիոնարության պայմաններին բավարարող սինուսոիդա– յին հոսանքների համար (տես Ք վազի ստա– ցիոնար հոսանք) ճիշտ է Օհմի օրենքը։ Փ․ հ–ի ճյուղավորված շղթայի հաշվարկ– ման համար օգտագործում են Կիրխհոֆի կանոնները։ Փ․ հ–ի ոչ սինուսոիդայնու– թյունը ԷլեկտրաԷներգիական համակար– գերում սովորաբար անցանկալի երևույթ է, և այն վերացնելու համար կիրառում են հատուկ միջոցներ։ Գրկ․ Нейман Л․ Р․, Демирчян К․ С․, Теоретические основы электротехни– ки, 3 изд․, перераб․ и доп․, т․ 1–2, Л․, 1981․
ՓՈՓՈԽԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (կենսբ), կար– գաբանորեն ազգակից օրգանիզմների և դրանց խմբերի հատկանիշների ու հատ– կությունների բազմազանությունը։ Փ․ հա– տուկ է կենդանի օրգանիզմներին, որի պատճառով բնության մեջ չկան բոլոր հատկանիշներով նման անհատներ։ «Փ․» տերմինն օգտագործվում է նաև արտաքին ներգործություններին մորֆո–ֆիզիոլո– գիական փոփոխություններով պատաս– խանելու օրգանիզմների ունակությունը նշելու և էվոլյուցիայի ընթացքում օրգա– նիզմների փոխակերպումները բնութագրե– լու համար։ Տարբերում են ժառանգական Կաղամբի աճման ձևերի ժառանգական փ ո– փ ո խ ա կ ա ն ու թ յ ու ն ը․ /․ վայրի միամ– յա, 2․ տերևաձև, 3․ սավոյական, 4․ կերային, 5․ բրյուսելյան, 6․ բրոկուի, 7․ կոլրաբի, 8․ գունավոր, 9․ գլուխ
