հագրական ընդգրկում։ Դրանք եղել են ժայռապատկերներ, կնոջ մարմնով բոլո– րաքանդակներ են (տես Նախնադարյան արվեսա)։ Բրոնզի դարում Ք․ մասնագի– տացել է, կիրառականի կողքին ձեռք բերել նաև գեղագիտական նշանակում՝ որոշակի գաղափարական կողմնորոշ– մամբ։ Այդ պրոցեսի ամենավաղ կենտրոն– ներն են եղել Հին Եգիպտոսը և Միջա– գետքը։ Եգիպտոսում մասնագիտացված Ք․ վկայված է դեռևս մ․ թ․ ա․ IV հազա– րամյակից, սակայն բուռն ծաղկումը սկըս– վում է մ․ թ․ ա․ XXVIII դարից՝ տալով բոլորաքանդակի ու ռելիեֆի անգերա– զանցելի նմուշներ։tIV հազարամյակից Ք․ զարգացել է նաև Միջագետքում՝ Շու– մերում, Աքքադում, Բաբելոնում, Ասորես– տանում։ Փոքր Ասիայում և Մերձավոր Արևելքում նկատելի ժառանգություն են թողել նաև խեթերը, Միտաննին, իրանը (հատկապես Աքեմենյան հարստության օրոք, մ․ թ․ ա․ VI–IV դդ․)։ Նույնքան հին է Հնդկաստանի, ճապոնիայի, Չինաստա– նի Ք․, որոնցից յուրաքանչյուրում ակն– հայտորեն դրսևորված են ուրույն մեկնա– բանություն գտած և հաճախակի սիմվո– լիկայի ու այլաբանությունների օգնու– թյամբ արտահայտված տեղական թեմա– ներն ու կրոնական պատկերացումները։ Հին Հունաստանում Ք․ արվեստների առա– ջատար բնագավառ էր․ նրա բուռն զար– գացման համար զաղափարական հող են ծառայել ստրկատիրական Հունաստանի դեմոկրատական ու մարդասիրական իդեալները՝ իրենց աշխարհիկ ու կրոնա– կան մարմնավորումներով։ Սաղմնավոր– վելով «Հոմերոսյան դարաշրջանում» (մ․ թ․ ա․ XI–IX դդ․), հունական Ք․ արխաի– կայի փուլում (մ․ թ․ ա․ VII–VI դդ․) սահ– մանել է իր մարդամեծար ռեալիստ, կողմնորոշումն ու պրոֆեսիոնալիզմի նորմերը, և այդ հիմնահարկի վրա ստեղ– ծել դասական շրջանի (մ․ թ․ ա․ V–IV դդ․) իր մեծ արվեստը (տես Դասական ար– վեստ), որի հանճարեղ ներկայացուցիչ– ներն էին քանդակագործներ Միրոնը, Պո– ւիկչետոսը, Ֆիդիասը, Սկուցասը, Պրաբ– սիտեչեսը և Լիսիպպոսը, որոնք կերտել են հոգևոր և ֆիզիկ, միասնությամբ օժտ– ված կատարյալ մարդկանց և մարդակերպ Աւստվածների կերպարներ։ Հելլենիստա– կան շրջանի Ք–յան մեջ (տես Հեչւենիստա– կան մշակույթ) ուժեղացել են մի կողմից միապետներին մեծարելու, մյուս կողմից՝ դեկորատիվ–զարդարարական հակում– ները, բայց և ստեղծվել են հուն, դասա– կան ավանդույթներին հարող այնպիսի գլուխգործոցներ, ինչպես՝ «Սամոթրակյան Նիկեն», «Միլոսյան Աֆրոդիտեն», Պեր– գամոնի Զևսի մեծ զոհարանի գոտու բարձրաքանդակները, «Լաոկոոնը» ևն։ Ի տարբերություն Հունաստանի, Հին Հռո– մում առավել մեծ զարգացում է գտել դի– մաքանդակը, որի ակունքներից մեկն էտրուսկյան արվեստն էր։ Հռոմեական Ք․ հանրապետական շրջանում կերտել է անհատի ու քաղաքացու խստաշունչ ռեա– լիստական կերպարներ, իսկ կայսերա– կան շրջանում հաճախակի իդեալակա– նացրել տիրակալներին։ Միջին դարե– րում վերելք է ապրել Հնդկաստանի, Չինաստանի, Ինդոնեզիւսյի, Հնդկաչի– նի, ճապոնիայի Ք․։ Միջնադարյան Ք․ Եվրոպայում գերազանցապես հանդես է եկել ճարտ․ կոթողներում և կրել սպա– սարկու բնույթ։ Իր զարգացլքան գերա– գույն աստիճանին նա հասել է գոթա– կան արվեստում (տես Գոթական ոճ)՝ մի կողմից մարմնավորելով քրիստոնեու– թյան հոգևոր իդեալը, մյուս կողմից դրսևորելով որոշակի աշխարհիկ ւքիտում– ներ։ Ռուսաստանում միջնադարյան Ք․ ներկայանում է հատկապես Վլադիմիր– Մուզդալյան տաճարների քանդակային հարդարանքով, դրանց կառուցմանն ու քանդակազարդմանը մասնակցել են հայ վարպետներ՛։ Իտալիայում XIII դ․ կեսե– րից, նախ և առաջ Ք–յան մեջ, սկսել են երևակվել Վերածննդի նախանշանները (Ն․ Պիզանո և Պրոտոռենեսանսի մյուս վարպետները)։ Վերածննդի Ք․ արագ աճի զգալի ազդակներ է ստացել անտիկ արվեստից և հակադրվել ֆեոդալական– կղերական մշակույթին։tXV դ․ այստեղ արդեն գործել է նվաճումներ արձանագը– րած քանդակագործների մի հոծ ջոկատ (Դոնատեչչո, Յակոպո դեչրս Քվերչա, Լ․ Գիբերտի, Ա․ Վեռոկքիո և ուրիշ– ներ), որը նույնիսկ կրոնական սյուժենե– րին տվել է աշխարհիկ մեկնաբանու– թյուն, մեծարել գունեղ անհատականու– թյամբ ու զգաստ բանականությամբ օժտ– ված կենսահաստատ, ակտիվ մարդուն։ Այդ ամենը կատարելության է հասել XVI դ․ Միքեչանշեչոյի հանճարեղ ստեղ– ծագործություններում։ Առավելաբար դե– կորատիվ խնդիրների լուծման էին հակ– ված Ուշ Վերածննդի և մաներիզմի քան– դակագործները (Բ․ Չեչչինի և ուրիշներ)։ Մյուս երկրների Վերածննդի քանդակա– գործներից հայտնի են Կլաուս Մչյուտերը (Բուրգունդիա), ժ․ Դուժոնը, ժ․ Պիչոնը (Ֆրանսիա), Պ․ Ֆիշերը (Գերմանիա) և ուրիշներ։ XVII դ․ Ք–յան գլխավոր ուղղու– թյունը բարոկկոն էր․ ճոխամոլ, շարժառատ ու պաթետիկ այդ ոճի գլխավոր կրողներն էին Լ․ Բեռնինին (Իտալիա), Պ․ Պյուժեն (Ֆրանսիա), Ա․ Շչյուտերը (Գերմանիա)։ Նույն դարում նշելի է Իսպանիայի ռեա– լիստական փայտաքանդակը (Գ․ Ֆեռնան– դես, Խ․ Մոնտանյես)։ XVIII դ․ 1-ին կե– սին Ֆրանսիայում (ապա և այլուր) զգա– լի տիրապետություն է հաստատել ռոկո– կոյի մանրախնդիր ու քնքշամոլ արիստո– կրատական ոճը, որին դարի կեսերից սկսել է հակադրվել լուսավորիչների (տես Լուսավորականություն) գաղափարնե– րին հարող և դեպի ռեալիզմ զարգացող Ք․ (է․ Մ․ Ֆաւկոնե, ժ․ Բ․ Պիգաչ, ժ․ Ա․ Հուդոն)։ Դրան զուգահեռ վերելք է ապ– րել XVIII դ․ վերջերի –XIX դ․ սկզբի կչասիցիզմը (Ա․ Կանովան Իտալիայում, Բ․ Տորվաչդսենը Դանիայում, Գ․ Շադովը Գերմանիայում), որը, սակայն, շուտով հանգել է ակադեմիզմի կամ տեղի է տվել ռոմանտիզմին։ XVIII դ․ կեսերից կազմա– վորվել է ռուս, նոր Ք․ հանձին բարոկկոյի (Բ․ Կ․ Ռաստրեչչի), ռեալիզմի (Ֆ․ Ի․ Շուբին), կլասիցիզմի (Մ․ Ի․ Կոզչովսկի, Ի․ Պ․ Մարտոս, Ֆ․ Ֆ․ Շչեդրին, Ա․ Ս․ Պի– մենով, Բ․ Ի․ Օռլովսկի, Պ․ Կ․ Կլոդտ) ներկայացուցիչների։ XIX դ․ Ք․ հիմնակա– նում զարգացել է ռոմանտիզմի և ռեաչիզ– մի նշանաբանի տակ և առաջ ւքղել դեմո– կրատական դիրքորոշում ունեցող այն– պիսի ներկայացուցիչների, ինչպիսիք էին Ֆ․ Ռյուդը, Ա․ Լ․ Բարին, ժ․ Դաչուն Ֆրանսիայում, 6ո․ Վ․ Միաբեկը Չեխիա– յում, բանվոր դասակարգի առաջին ար– ձանագործ Կ․ Մենիեն Բելգիայում և ուրիշներ։ XIX դ․ 2-րդ կեսի ռուս, արվես– տում Ք․ զարգացել է գլխավորապես պե– րեդվիժնիկների գաղափարական ազդե– ցության ոլորտում (Մ․ Մ․ Անտոկոչսկի)։ XIX դ․ վերջի –XX դ․ սկզբի խոշորագույն քանդակագործը ֆրանսիացի Օ․ Ռոդենն էր, որի բազմաշեղ արվեստում ռեալիստա– կան հենքի վրա դրսևորվել են իմպրեսիո– նիստական ձևերը, մերթ–մերթ՝ նաև սիմ– վոփստական մտածողությունը։ Եվրոպ․ ետռոդենյան Ք–յան առաջատար ուժերն էին ազատագրական պայքարի կրքոտ երգիչ է․ Ա․ Բուրդեչը, պլաստիկայի նըր– բագույն վարպետ Ա․ Մայոչը, Շ․ Դես– պիոն (Ֆրանսիա), է․ Բառլախը (Գերմա– նիա), Ի․ Մեշտրովիչը (Հորվաթիա)։ Այդ շրջանում ռուս․ Ք․ նոր ուղի են դուրս բերել Պ․ Պ․ Տրուբեցկոյը, Ա․ Տ․ Մատվեևը, իրենց արվեստով բանվորական շարժմանը հա– րած Ա․ Ա․ Գուուբկինան և Ս․ Տ․ Կոնյոն– կովը։ Բուրժ․ մշակույթի ճգնաժամի պայ– մաններում XX դ․ մոդեռնիստական գրե– թե բոլոր ուղղությունները (տես Մոդեռ– նիզմ) իրենց դրսևորումը գտել են նաև Ք–ում՝ հրապարակ բերելով կենսազուրկ, իրականը քմածին ձևերով փոխարինող բազմաթիվ քանդակներ։ Մոդեռնիզմի անկումային ու ձևապաշ– տական արվեստին հետևողականորեն հակադրվում է սովետական Ք․, որ զար– գանում է սոցիաչիստական ռեաչիզմի ուղիով։ Նոր, սոցիալիստ․ Ք․ ստեղծելու գործում պատմական նշանակություն է ունեցել մոնումենտաչ պրոպագանդայի լենինյան ծրագիրը, որի իրականացմանը 1918-ից լուծընկեց են եղել Ս․ Տ․ Կոնյոն– կովը, Հ․ Գյուրշյանը, Ի․ Դ․ Շադրը, Ն․ Ա․ Անդրեեը, Ա․ Դ․ Մերկուրովը, Մ․ Գ․ Մա– նիզերը, Ա․ Տ․ Մատվեևը, Լ․ Վ․ Շերվուդը և ուրիշներ։ Նրանց հետ միասին և նրանց սկսածը շարունակելով, սովետական Ք–յան մնայուն արժեքներ են ստեղծել Վ․ Ի․ Մուխինան, Ն․ Վ․ Տոմսկին, Ա․ Դ․ Լեբեդևան և ուրիշներ։ Հայրենական մեծ պատերազմի և ետպատերազմյան տարի– ներին նրանց հետ միասին սովետական Ք–յան առաջընթացը շարունակել և մոնու– մենտալ, հաստոցային ու դեկորատիվ քանդակների ստվար ու բարձրարժեք նմուշներ են հրապարակ բերել Ե․ Վ․ Վու– չետիչը, Ա․ Պ․ Կիբալնիկովը, Լ․ Ե․ Կեր– բեչը, Մ․ Կ․ Անիկուշինը, Ֆ․ Դ․ Ֆիվեյսկին, Ե․ Ֆ․ Բելաշովան, Մ․ Ֆ․ Բաբուրինը, Ա․ Պ․ Ֆայդիշը, Վ․ Ե․ Ցիգալը, արտասահ– մանից հայրենադարձված Ա․ Տ․ Կոնյոն– կովը, Մ․ Դ․ էրզյան և ուրիշներ։ Սովետա– կան բազմազգ արվեստի զարգացմանն իրենց ծանրակշիռ նպաստն են բերել Ուկրաինայի (Վ․ Զ․ Բորոդայ, Ա․ Ա․ Կո– վալյով, ի․ Մ․ Գոնչար, Պ․ Ֆ, Մովչուն, Ի․ Մ․ Զնոբա, Գ․ Ն․ Կալչենկո), Բելոոու– սիայի (Զ․ Ի․ Ազգուր, Ա․ Օ․ Բեմբեչ, Ա․ Կ․ Գլեբով), Վրաստանի (6ա․ Նիկոչաձե, Թ․ Աբակեչիա, Կ․ Մերաբիշվիլի, Ն․ Կան– դելակի, Վ․ Թոփուրիձե, է․ Ամաշուկելի) , Լիտվայի (Գ․ Յոկուբոնիս, Պ․ Ռիմշա ,
