խարկումների՝ քիմ․ երևույթների օրինա– չափությունների մասին։ Ատոմների և մոլեկուլների քիմ․ փոխազդեցությունների հետևանքով փոփոխությունների են են– թարկվում ատոմների էլեկտրոնային, առավելապես արտաքին, թաղանթները (միջուկները մնում են անփոփոխ), տեղի է ունենում ատոմների և ատոմական խըմ– բերի փոխանակում, մոլեկուլների միա– ցում կամ տրոհում, ներմոլեկուլային վե– րախմբավորում ևն։ Ք․ ուսումնասիրում է նաև այդ փոխարկումներին ուղեկցող ջեր– մային, էլեկտրական, ճառագայթային և այլ երևույթները, ինչպես նաև քիմ․ փո– խարկումներ առաջացնող ճառագայթա– յին և այլ էներգիաների փոխազդեցություն– ները նյութերի հետ։ Հետազոտման եղա– նակների, առարկաների, խնդիրների և նպատակների բազմազանության պատ– ճառով ընդունված է Ք․ բաժանել հետևյալ ճյուղերի՝ անօրգանական քիմիա, օրգա– նական քիմիա, վերչուծական քիմիա, ֆիզիկական քիմիա և բարձրամոչեկոււա– յին միացությունների քիմիա, որոնց միջև, սակայն, չի կարելի բաժանման որոշակի սահմաններ դնել։ Բազմաթիվ հարցեր և քիմ․ միացություններ միաժամանակ կարևոր են և հետազոտվում են Ք–ի տար– բեր ճյուղերում։ Վերլուծական և ֆիզիկ․ Ք–ների եղանակները և պատկերացումնե– րը լայնորեն օգտագործվում են Ք–ի բո– լոր ճյուղերում։ Ք–ի ժամանակակից զար– գացումը բերում է մի շարք նոր՝ հաճախ ինքնուրույն բաժինների (քիմիական թեր– մոդինամիկա, քիմիական կինետիկա, Լու– սաքիմիա, ռադիոքիմիա ևն) ստեղծմա– նը, որոնցից շատերը Ք–ի և այլ գիտու– թյունների առանձին բաժինների միավոր– ման արդյունք են։ Կենդանի օրգանիզմնե– րում ընթացող քիմ․ պրոցեսների հետա– զոտման անհրաժեշտությունը բերեց կեն– սաքիմիայի, կենսաօրգ․ և կենսաանօրգ․ քիմիաների, մոչեկոււային կենսաբանու– թյան, տիեզերքի հետազոտությունների– նը՝ տիեզերաքիմիայի ստեղծմանը։ Ք–ի ժամանակակից անվանումն առաջացել է լատիներեն chimia բառից, որի ծագումը պարզված չէ։ Ենթադրվում է, որ այն առաջա– ցել է հին հուն․ Хтциа (մետաղներ ձուլելու, հատուկ մետաղներից ոսկի և արծաթ ստանա– լու արվեստը) բառից, որն իր հերթին ծագում է Հին Եգիպտոսի՝ «սև հողի երկրի» «քամ» կամ <քեմի» անվանումից։ Մեզ հասած տեղե– կությունները հիմք են ծառայել ենթադրելու, որ Ք․ որպես արհեստ, սկզբնավորվել է Եգիպ– տոսում։ Հին Միջագետքի երկրների (Աքքադ, Ուր, Հայաստան, Ասորեստան, Բաբելոն ևն), Հնդկաստանի և Չինաստանի մեզ հասած մշա– կութային ու կիրառական գանձերը, սակայն, կասկածի տակ են առնում այդ ենթադրությու– նը։ Քիմ․ երևույթների գիտակցված օգտագոր– ծումը մարդու կողմից սկսվել է մարդկության պատմության ամենավաղ շրջանում։ Առանձ– նապես նշանակալից էր կրակի ստացումը և օգտագործումը կերակուր պատրաստելու, տաքանալու և այլ նպատակներով (մոտ 50– 100 հզ․ տարի առաջ)։ Հաջորդ հազարամյակ– ներում մարդը սովորեց մշակել մորթին, թըր– ծել խեցեղենը, որպես ներկանյութեր օգտա– գործել գունավոր հողերն ու կավերը, նկարե– լու, իրերը ներկելու և դաջվածքների համար օգտագործել մուրը, ստանալ մետաղներ ևն։ Քիմ․ գործնական գիտելիքները (մե– տաղաձուլություն, ապակու, ջնարակնե– րի, ներկերի, դեղանյութերի ստացում) լայն տարածում գտան ստրկատիրական հասարակարգում, չնայած դրանք խիստ մակերեսային էին։ Գոյություն ունեցող սկզբնական տարրերի (կրակ, ջուր, օդ, հող) բնավփլիսոՓայական ուսմունքը (Արի ստոտեչ և ուրիշներ) վերացական էր և Փորձի հետ կապված չէր։ Փիլիսոփա– յական հայեցողական պատկերացումնե– րի և քիմ․ արհեստավորական գիտելիք– ների միավորումը բերեց աչքիմիայի ըս– տեղծմանը (մ․ թ․ Ill–IV դդ․)։ Վերածննդի դարաշրջանում ալքիմիան ավելի կիրառական ուղղություն դարձավ։ Քաղաքների աճը և վարակիչ հիվանդու– թյունների տարածումը բերեցին բժշկ․ Ք–ի՝ յատրոքիմիայի ստեղծմանը։ Այդ շրջանի առավել աչքի ընկնող դեմքերից են Պարացեչսը, Ցան Բ․ վան Հելմոնտը (1579–1644, Բելգիա), Ֆ․ Աիլվիուսը (1614–1672, Նիդերլանդներ) և ուրիշներ։ XVI –XVII դդ․ սկիզբ առավ տեխ․ Ք․, ասպարեզ եկան քիմ․ պրոցեսների նկա– րագրություններ, որոնք զերծ էին ալքիմ․ գրականությանը հատուկ առեղծվածային և անհասկանալի գաղտնագրերից։ Եվրոպ․ երկրներում (Ֆրանսիա, Իտալիա, Իս– պանիա ևն) ստեղծվեցին խեցեղեն ար– տադրող գործարաններ, ընդլայնվեցին հախճապակու, ապակու, թղթի, օճառի, ոԳելից խմիչքների արտադրությունները։ Այդ շրջանի առավել աչքի ընկնող դեմքե– րից են Գ․ Ագրիկոչան և 6ո․ Գչաուբերը։ Գիտ․ Ք–ի հիմքը դրվեց XVII դ․, երբ Ռ․ Բոյչը (1661) տվեց քիմ․ տարրի, որ– պես նյութի քայքայման սահմանի, առա– ջին գիտ․ սահմանումը։ Առաջնահերթ նշանակություն տալով փորձին՝ նա կա– տարեց Ք․ գիտության մակարդակի վրա դնելու առաջին քայլը։ Նույն դարի վեր– ջում գերմ․ քիմիկոս և բժիշկ Գ․ Շտալը (1659–1734) ստեղծեց նյութերի այրե– լիության ֆլոգիստոնի տեսությունը, որի օգնությամբ արվեցին այրման պրոցես– ների գիտ․ մեկնաբանման, թեև սխալ, բայց առաջին փորձերը։ Այդ շրջանի առա– վել ակնառու քիմիկոսներն էին Զ․ Բլեկը (1728–99, Ֆրանսիա), Հ․ Կավենդիշը, Ջ․ Պրիաոփն, Ու․ Բերգմանը (1735–84, Շվեդիա) և Կ․ Շեեչեն։ Ք–ի, որպես գիտու– թյան, հետագա զարգացումը կապված է Մ․ Վ․ Լոմոնոսովի և Ա․ Լավուազիեի անունների հետ։ Նյութի զանգվածի պահ– պանման օրենքի ձևակերպումով (1748) Ք․ որակական նկարագրականից դարձավ քանակական գիտություն։ XVIII դ․ երկ– րորդ կեսում լայն զարգացում ստացան քիմ․ վերլուծության եղանակները, հե– տազոտվեցին բազմաթիվ միներալներ և հանքանյութեր, հայտնաբերվեցին նոր տարրեր (Ni, Mnf F, Cl, Mo, W, Те, Cr, U, Be), գազային հետազոտությունների շնորհիվ հայտնաբերվեցին H2, N2, 02, C02, CO, NH3, S02, ЫОг-ը, պարզվեց օդի բաղադրությունը։ XIX դ․ նշանավորվեց Ք–ի քանակական օրենքների բացահայտ– մամբ, հայտնաբերվեցին 20 նոր տարրեր, մշակվեցին Ք–ի տեսական հիմունքները, ստեղծվեց ատոմամո^եկուլային ուսմուն– քը։ Գերմ․ քիմիկոս Ի․ Ռիխտերը (1762– 1807) հայտնաբերեց համարժեքների օրենքը և մտցրեց «ստեխիամետրիա* տեր– մինը։ Շուտով հայտնաբերվեց նաև հաս– աաւոուն բաղադրության օրենքը (ժ․ Պը– րուստ, 1808)։ Զ․ Դաչթոնը ձևակերպեց (1803) բազմապատիկ հարաբերություն– ների օրենքը և փորձնականորեն ապա– ցուցեց նյութերի կառուցվածքի ընդհան– րությունը, ստեղծեց ատոմական տեսու– թյունը, որը շրջադարձային դեր խաղաց Ք–ի զարգացման համար։ Զարգացնելով ատոմական տեսությունը՝ Ի․Բերցեւիու– սը որոշեց հայտնի 46 տարրերի ատոմա– կան կշիռները և մոտ 2000 միացություն– ների բաղադրությունները (1814)։ Ավո– գադրոյի օրենքի հայտնաբերումով (1811) որոշակի դարձան ատոմ և մոլեկուլ հաս– կացողությունները, ստեղծվեց մոլեկու– լային և ատոմական կշիռների որոշման վստահելի եղանակ (Ա․ Ավոգադրոյի աշ– խատանքները հանրաճանաչ դարձան միայն 1860-ին)։ Հայտնաբերվեցին նաև ծավալային հարաբերությունների (ժ․ Լ, Գեյ–Լյուսակ, 1808) և տեսակարար ջեր– մունակությունների (ֆրանս․ քիմիկոս Պ․ Լ․ Դյուլոնգ և Ա․ Պտի, 1819) օրենքնե– րը։ Առանձնահատուկ նշանակություն ունեցավ էլեկտրաքիմ․ տեսության ստեղ– ծումը (Հ․ Դևի, 1807)․ կիրառելով հաս– տատուն էլեկտրահոսանք՝ Հ․ Դևին քայ– քայեց բազմաթիվ միացություններ, հայտ– նաբերեց նոր տարրեր (K, Na, Ca, Sr, Ba, Mg)։ Այդ աշխատանքները դարձան Բերցելիուսի դուալիստական տեսության հիմքը, որը տարրերին վերագրում էր որոշակի էլեկտրաբևեռացվածություն, իսկ միացությունների առաջացումը դիտում էր որպես հականուն լիցքավորված մասնիկ– ների միացման արդյունք։ Միացություն– ներ առաջացնելիս տարրի հագենալու հատկության հայտնաբերումը բերեց ար– ժեքականության գաղափարին, նյութի բաղադրությունից կախված նրա հատկու– թյունների ուսումնասիրությունները՝ օրգ․ Ք–ի, որպես առանձին ճյուղի, ստեղծմա– նը։ Մշակվեցին օրգ․ միացությունների վերլուծության եղանակները (Բերցելիուս, Ցու․ Լիբիխ, ժ․ Դյումա), ստեղծվեց ռա– դիկալների տեսությունը (Ֆ․ Վյոլեր, Լի– բիխ, է․ Ֆրանկլանդ), իսկ օրգ․ Ք․ անվան– վեց բարդ ռադիկալների Ք․։ 1834-ին ժ․ Դյուման առաջարկեց տեղակալման օրենքը (օրգ․ միացություններում ջրածի– կն քլորով տեղակալելու մասին)։ Նույն թվին Մ․ Ֆարադեյը ցույց տվեց, որ էլեկ– տրոլիտով հոսանք անցկացնելիս քայ– քայվում է անցնող հոսանքին համեմա– տական նյութի քանակություն։ 1840-ին Հեսսի հայտնաբերած ռեակցիայի ջեր– մային էֆեկտի օրենքը ջերմաքիմիայի ստեղծման հիմքը հանդիսացավ։ Ֆրան– սիացի քիմիկոսներ Շ․ ժերարը (1816– 1856) և Օ․ Լորանը (1807–53) իրենց ստեղծած տեսակների տեսությունը (1853) անվանեցին օրգ․ միացությունների դա– սակարգման ու ն ի տ ա ր համակարգ, որը հերքում էր դուալիստական տեսու– թյունը։ Այդ համակարգի ստեղծումը և Ավոգադրոյի օրենքը որոշակիորեն սահ– մանազատեցին ատոմ, մոլեկուլ և համար– ժեք հասկացողությունները։ Ք–ի զարգաց– ման համար անկյունաքարային նշանա– կություն ունեցավ Ա․ Բոնտչերովի քիմ․ կառուցվածքի տեսությունը (1861), որը ոչ միայն բացատրեց մինչ այդ անհասկա–
