ման դեպքում։ Օդային գծերի հաղորդա– լարերը պետք է ունենան բարձր հաղորդա– կանություն, մեխանիկական ամրություն, մթնոլորտային և քիմ․ ներգործություննե– րի նկատմամբ՝ կայունություն։ Մթնոլոր– տային գերլարումներից Օ․ գ․ է․ պաշտ– պանելու համար կիրառում են ամպրոպա– պաշտպան մետաղալարեր կամ պարպիչ– ներ ։ Օդային գծերի կարևորագույն բնու– թագրերն են գծի թռիչքի երկարությունը, հաղորդալարի առավելագույն կախվածքը թռիչքում, հաղորդալարի ամենացածր կե– տի թույլատրելի նվազագույն հեռավորու– թյունը երկրի մակերևույթից, մեկուսիչնե– րի դրասանգի երկարությունը, հարևան հաղորդալարերի միջև եղած հեռավորու– թյունը, հենարանի լրիվ բարձրությունը։ ՍՍՀՄ–ում շահագործվում են փոփոխա– կան և հաստատուն հոսանքի Օ․ գ․ է․։
ՕԴԱՅԻՆ ԶԱՆԳՎԱԾՆԵՐ, տրոպոսֆերա– յի համեմատաբար համասեռ ֆիզիկ, հատ– կանիշներով (ջերմային, խոնավության, հստակության) մասեր, որոնց զբաղեց– րած տարածքը համաչափելի է մայրցա– մաքների ու օվկիանոսների առանձին մեծ հատվածների հետ և շարժվում են մթնոլորտի ընդհանուր շրջանառության (տես Մթնուորւոի շրջանառություն) որևէ հոսանքի ուղղությամբ։ Օ․ զ–ի որոշակի հատկանիշների ձևավորման պրոցեսում առաջնահերթ տեղ ունեն տվյալ տեղանքի աշխարհագրական պայմանները։ Աշխար– հագրական այն շրջանները, որտեղ Օ․ զ․ ձեռք են բերում իրենց հիմնական հատ– կանիշները, կոչվում են Օ․ զ–ի կազմա– վորման կենտրոններ։ Ըստ կազմավորման կենտրոնների Օ․ զ․ ստորաբաժանվում են արկտիկական (Հվ․ կիսագնդում՝ ան– տարկտիկական), բարեխառն լայնություն– ների, արևադարձային և հասարակածային զոնալ տիպերի, որոնցից յուրաքանչյուրը ստորաբաժանվում է ծովային և ցամաքա– յին ենթատիպերի։ Ըստ ջերմայխն հատ– կաՆրշՆէւրի տարբերում են տաք (շարժ– վում են դեպի համեմատաբար ցուրտ մի– ջավայր և ունեն ավելի բարձր ջերմաստի– ճան, քան երկրի մակերևույթը), ցուրտ (շարժվում են դեպի համեմատաբար տաք միջավայր և ունեն ավելի ցածր ջերմաս– տիճան, քան երկրի մակերևույթը), տեղա– կան (երկարատև ժամանակի ընթացքում չի փոխում իր աշխարհագրական դիրքը) Օ․ զ․։ Մեկ օդային զանգվածի սահմաններում մթնոլորտի հատկանիշների փոփոխումը հորիզոնական ուղղությամբ տեղի է ունե– նում աստիճանաբար և ավելի դանդաղ, քան տարբեր Օ․ զ–ի միջև գոյություն ունե– ցող անցման զոնայում՝ մթնոչորտային ճակատում։ Տարբեր հատկանիշներով Օ․ զ–ի շարժման հետ են կապված եղանա– կի պայմանների փոփոխությունները։
ՕԴԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔ, իրավունքի ճյուղ, որը կարգավորում է օդային տարածու– թյունն օգտագործելու և օդային հաղոր– դակցությունների կարգը։ Լինում է մի– ջազգային և ազգ․ (ներպետական)։ Մի– ջազգային Օ․ ի․ միջազգային–իրավական նորմերի համակցություն է, որը կարգա– վորում է միջազգային օդագնացության, օդային տարածության հետազոտման և այլ նպատակներով օդային տարածու– թյան օգտագործման իրավահարաբերու– թյունները։ Ազգ․ Օ․ ի․ կարգավորում է տվյալ պետության օդային տարածության օգտագործման և օդագնացության իրա– վահարաբերությունները։ Օ․ ի–ի հիմքում դրված է սեփական տերիտորիայի (այդ թվում տերիտորիալ ջրերի) օդային տա– րածության նկատմամբ պետությունների բացարձակ գերիշխանության և բաց ծովի վրայով թռիչքների ազատության ճանա– չումը։ Միջազգային Օ․ ի–ի գործող ակտը քաղաքացիական ավիացիայի վերաբեր– յալ Չիկագոյի կոնվենցիան է (1944), որին մասնակցում է 155 (1985) պետու– թյուն (ՍՍՀՄ–ը՝ 1970-ից)։ Այդ ակտով ստեղծվել է Քաղաքացիական, ավիացիա– յի միջազգային կազմակերպություն (ICAO), որը նախաձեռնում է միջազգա– յին հաղորդակցությունների բազմակողմ համաձայնագրերի մշակումը, ընդունում այդ հաղորդակցությունների անվտանգու– թյունն ապահովող երաշխավորագրեր ևն։ Օ․ ի–ի աղբյուրների շարքում կարևոր են նաև Վարշավայի կոնվենցիան (1929), Հատգայի արձանագրությունը (1955)՝ մի– ջազգային փոխադրումների ժամանակ փոխադրողների պատասխանատվության մասին Հռոմի (1952), Հաագայի (1970), Տոկիոյի (1963), Մոնրեալի (1971) կոն– վենցիաները ևն։ Ստեղծվել են նաև մի շարք ռեգիոնալ կազմակերպություններ՝ ՏՓԽ–ի քաղաքացիական ավիացիայի մըշ– ւոական հանձնաժողովը, քաղաքացիա– կան ավիացիայի եվրոպ․ կոնֆերանսը, օդագնացության անվտանգության ապա– հովման եվրոպ․ կազմակերպությունը ևն։ ՍՍՀՄ Օ․ ի–ի հիմնական հարցերը կար– գավորում են Օղային օրենսգիրք ՍՍՀՄ–ի և այլ օրենսդրական ակտեր։ Ըստ սովե– տական օրենսդրության, ՍՍՀՄ–ում օդա– նա վերը պարտադիր գրանցվում են ՄՍՀՄ պետ․ ռեեստրներում (ցուցակներում)։ ՍՍՀՄ օդանավերի անձնակազմի մեջ կա– րող են ընդգրկվել միայն ՍՍՀՄ քաղաքա– ցիները, արտասահմանյան օդանավերի մուտքը ՍՍՀՄ տերիտորիա թույլատրվում է միայն միջազգային օդային հատուկ ուղերթերով՝ պայմանագրային կարգով կամ հատուկ թույլտվությամբ։ Առանց թույլտվության ԱՍՀՄ օդային տարածու– թյուն մուտք գործած օդանավերը համար– վում են սահմանազանց։ ՍՍՀՄ ժամանող կամ ՍՍՀՄ–ից մեկնող օդանավերի, դը– րանց անձնակազմերի, ուղևորների նկատ– մամբ տարածվում են ՍՍՀՄ–ում գործող անձնագրային, մաքսային, վալյուտային, սանիտարական ևն կանոնները։ ՍԱՀՄ Օ․ ի–ի նորմերով կարգավորվում են նաև օդանավակայանների, օդային փոխա– դրումների, դրանց համար պատասխա– նատվության ևն հարցեր։ Գրկ․ Международное воздушное право, кн․ 1–2, М․, 1980–81․ 6т․ Բարսեղով, Գէ Ղարախան յան
ՕԴԱՅԻՆ Դ․ԵԿԵՐ, շարժուն մակերևույթ– ներ, որոնք ստեղծում են թռիչքի ժամա– նակ թռչող ապարատի կառավարման հա– մար անհրաժեշտ աերոդինամիկ ուժ և աերոդինամիկ մոմենտ։ Նորմալ սխեմա– յով ինքնաթիռները (նկ․)*ունեն բարձրու– թյան ղեկ, շրջադարձի ղեկ, էլերոն (կողա– թեքման ղեկ)։ «Անպոչ» տիպի ինքնաթիռ– ներում բարձրության ղեկերը փոխարին– ված են թևի ետևի եզրին տեղադրված էլևոններով։ Թևի փոփոխելի սլաքաձևու– թյամբ ինքնաթիռներում էլերոնները փո– խարինված են կայունարարի դիֆերեն– ցիալ կառավարումով։ Ի տարբերություն Նորմալ սխեմայով ինքնաթիռ․ /․ շրջադարձի ղեկ, 2․ բարձրության ղեկ, 3․ էլերոն գազային ղեկի у Օ․ ղ․ նախատեսված են հարյուրավոր կմ/ժ արագությամբ թռչող ապարատների թռիչքը կառավարելու հա– մար։ Մեծ վերամբարձ ուժ ունեցող թևե– րով թռչող ապարատներում Օ․ ղ–ի գոր– ծողությունը հանգում է աերոդինամիկ մոմենտի կառավարմանը։
ՕԴԱՅԻՆ ՆԱՎԱԳՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆ, օդա– նավագնացություն, 1․ գիտու– թյուն թռչող ապարատների (ԹԱ) վարման մեթոդների և միջոցների մասին։ 2․ Թռիչ– քի կառավարման երկրային կետերից կամ ԹԱ–ից՝ նավագնացային տարրերի որոշման և ԹԱ–ի վարման համար դրանց օգտագործման գործողությունների հա– մախումբ։ Օ․ ն–յան սկզբունքները սկիզբ են առնում ծովային նավագնացությունից և ծովագնացային աստղագիտությունից։ Օ․ ն․ ապահովում է ԹԱ–ի վարումը տըր– ված ծրագրով՝ թռիչքի երթուղով և պրո– ֆիլով որոշվող հետագծով, լուծում մաս– նավոր նավագնացային խնդիրներ։ Նավագնացային տարրերի (ուդղույթի, անկյան շեղման, բարձրության, ԹԱ–ի
ԴԻՐՔԻ կոորդինատների են) որոշման հա– մար կիրառում են զանազան աեխ․ մի– ջոցներ․ երկրատեխնիկական (բարձրաչափեր, օդային և ուղեգծային արագությունների չափիչներ, մագնիսա– կան և գիրոմագնիսական կողմնացույց– ներ, գիրոկիսակողմնացույցներ, օպտի– կական դիտոցներ, նավագնացային իներ– ցիալ համակարգեր), ռադիոտեխնի– կական {ռադիոբարձրա չափեր, ռա– դիոփարոսներ, ռադիոկողմնացույցներ, ռադիոնավագնացային համակարգեր), աստղագիտական (աստղագիտ․ կողմնացույցներ, սեքստանտներ, աստղա– կողմնորոշիչներ), լուսատեխնիկա– 1լ ա ն (լուսափարոսներ)։ Ցանկացած եղանակի դեպքում ԹԱ–ի՝ տրված երթուղիով ճշգրիտ թռիչք ապահո– վելու համար տարբեր սկզբունքով աշ– խատող նավագնացային միջոցներով կազ– մում են կոմպլեքս համակարգեր։ Ընդհա– նուր դեպքում նավագնացային կոմպլեքս համակարգը որոշում է ԹԱ–ի դիրքը երեք կոորդինատներով (երկայնությամբ, լայ– նությամբ և բարձրությամբ)։ Օդային երթևեկության հնարավոր առա– վելագույն անվտանգության ապահովման աճող պահանջները պայմանավորեցին Օ․ ն–յան և օդային երթեեկության կառա– վարման ավտոմատացված կոմպլեքս հա– մակարգերի ստեղծումը։
