կատարում․ են սնունդը որսալու, բջիջ տեղափոխելու և մարսելու ֆունկցիա (մարսողական վակուոլները), ն և ր զ ա– տական ևարտազատական 0․։ 0․ տերմինը հաճախ օգտագործում են որպես օրգանոիդների հոմանիշ։
ՕՐԳԱՆԻ&Մ (< ուշ լատ․ organizare– կազմակերպել, կանոնավոր տեսք տալ), կենդանի էակ, որն օժտված է որոշակի հատկությունների ամբողջությամբ և դրա– նով տարբերվում է անկենդան մատերիա– յից։ Այդ հատկություններն են՝ նյութա– փոխանակությունը, որտեղ առաջատար դեր են կատարում կենսապոչիմերները՝ սպիտակուցները և նուկչեինաթթուները, որոնք ապահովում են Օ–ի ինքնանորո– գումը և ներքին միջավայրի հաստատու– նությունը (տես Հոմեոստազ), շարժումը, գրգռականությունը, աճումը U զարգա– ցումը, բազմացումը, փոփոխականությու– նը և ժառանգականությունը, գոյության պայմաններին հարմարվողականությու– նը։ Գոյություն ունեն նաև բնորոշ բջջա– յին կորիզ և քրոմոսոմային ապարատ չու– նեցող Օ–ներ՝ պրոկարիոտներ (բակտե– րիաներ, կապտականաչ ջրիմուռներ, ռի– կետսիաներ ևն), որոնց հատուկ են պարզ կառուցվածքը և խիստ փոքր չափերը։ Ապրելավայրի հետ փոխազդեցություննե– րում Օ․ հանդես է գալիս որպես մի ամ– բողջական համակարգ։ Օ–ի ձևավորումը պատմ․ պրոցես է, որն ընթանում է կա– ռուցվածքների (օրգանելներ, բջիջներ, հյուսվածքներ, օրգաններ) և ֆունկցիա– ների տարբերակմամբ և ամբողջակա– նացմամբ։ էվոլյուցիայի ընթացքում բազ– մաբջջության առաջացումը նպաստել է О-ների մորֆոֆիզիոլոգիական բարդաց– մանը, որն անհնար կլիներ առանց բջիջ– ների, հյուսվածքների և օրգանների կա– ռուցվածքային ու ֆունկցիոնալ կոորդի– նացման՝ նյարդային և հումորալ ճանա– պարհներով։ ժամանակակից կենսաբա– նության, գլխավորապես գենետիկայի նվաճումները, թույլ են տվեք պարզել О-ների սերունդների ժառանգական կա– պի նյութական մեխանիզմը, ամբողջա– կան 0-ի պատմ․ և անհատական զարգաց– ման միջև եղած կապերն Օ–ի կազմավոր– ման բոլոր մակարդակներում։ /
ՕՐԳԱՆՈԻԴՆԵՐ (< օրգան և հուն, et- 6օ£– տեսակ), կենդան, և բուս, բջիջ– ների մշտական մասնագիտացված կա– ռուցվածքներ։ Ցուրաքանչյուր օրգանոիդ իրականացնում է բջջի կենսագործու– նեության համար անհրաժեշտ որոշակի ֆունկցիա։ Բջջի կենսագործունեության ցանկացած արտահայտություն արդյունք է նրա փոխկապակցված տարրերի, հատ– կապես Օ–ի համաձայնեցված աշխատան– քի։ 0․ են միտոքոնդրիաները, Գոլջիի համալիրը, բջջային կենտրոնը, ներպլազ– մային ցանցը, ռիբոսոմները, ցիտոպլազ– մային ւքիկրոխողովակները ևն, իսկ բուս, բջիջներում՝ նաև պլաստիդները, սֆե– րոսոմները են։ <0․> տերմինը բացատըր– վում է բջջի նշված տարրերի և բազմա– բջիջ օրգանիզմի օրգանների որոշ ֆունկ– ցիոնալ նմանությամբ։ 0․ հակադրում են բջջի ժամանակավոր ներառումներին, որոնք հայտնվում և անհետանում են նյութափոխանակության պրոցեսում։
ՕՐԳՈՎ, գյուղ ՀՍՍՀ Աշտարակի շրջանում, Ամբերդ գետի հովտում, շրջկենտրոնից 10 կմ հս–արմ․։ Միավորված է Բյուրակա– նի այգեպտղաբուծական, անասնապա– հական սովետական տնտեսության հետ։ Զբաղվում են նաև բանջարաբուծությամբ։ Օրգով Ունի ութամյա դպրոց, ակումբ, գրադա– րան։ Օ–ի մոտ է գտնվում անտենային չափումների գծով ՍՍՀՄ պետ․ էտալոնա– յին կենտրոնը։ Գյուղի արմ․ մասում պահ– պանվել են կիկլոպյան ամրոցի (մ․ թ․ ա․ II –I հազարամյակ) մնացորդներ։
ՕՐԴԱԼԻՈԻՍ՛ (ուշ լատ․ ordalium–դա– տավճիռ, դատաստան), «աստվածա– յին դ ա տ ա ս տ ա ն», ստրկատիրա– կան և ֆեոդ, հասարակարգերում փորձու– թյան ենթարկելու միջոցով անձի անմե– ղությունը կամ մեղավորությունն ի հայտ բերելու եղանակ։ Հիմք ընդունելով, թե, իբր աստված պաշտպանում է անմեղին, կասկածվողին ենթարկում էին փորձու– թյունների՝ ստիպում էին ձեռքի մեջ պա– հել շիկացած երկաթ, հանել եռացրած ջրով լի ամանի մեջ ընկղմված առար– կան ևն։ Եթե նա դիմանում էր փորձու– թյանը, ապա համարվում էր անմեղ և արդարացվում։ 0-ի մասին վկայություն– ներ կան Համմուրաբիի օրենքներում, Մանուի օրենքներում ևն։ Օ․ մեծ չափով կիրառվել է միջնադարում։ 0-ին հիմնա– կանում դիմել են անհերքելի ապացույց– ների բացակայության դեպքում։ Օ–ի ա– ռանձին տեսակներ պահպանվել են մինչև XVIII դ․ կեսը։ Մ․ Ռագինսկի
ՕՐԴԱՓ, գյուղ Արմ․ Հայաստանում, Բիթ– լիսի վիլայեթի համանուն գավառի Դատ– վան գավառակում, Վանա լճից հվ–արմ․, Դատ վան գյուղաքաղաքի մոտ։tXX դ․ սկզբին ուներ ավելի քան 300 հայ բնակիչ։ 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ 0․ ավեր– վել է, իսկ բնակիչները բռնությամբ տե– ղահանվել են։ Մեծ մասը զոհվել է գաղթի ճանապարհին։
ՕՐԴԵՐՆԵՐ ճարտարապետա– կան (< լատ․ ordo – կարգ), հենակա– հեծանային համակարգի, որոշակի կանո– նով մշակված ճարտարապետական կոմ– պոզիցիոն տիպեր։ Օրդերային առանձին տարրեր, նաև որոշ տիպեր մշակվել և կի– րառվել են դեռևս հնագույն ժողովուրդ– ների շինարվեստում (օրինակ, Հին Եգիպ– տոսում, Իրանում)։ Սակայն, որպես ամ– բողջական արխիտեկտոնիկ համակարգ, 0․ կազմավորվել և հասել են բարձր զար– գացման Հին Հունաստատում՝ մ․ թ․ ա․ VI–III դդ․։ Հուն․ Օ․ երեքն են՝ դ ո ր ի ա– կ ա ն, հ ո ն ի ա կ ա ն, կ ո ր ն թ ա կ ա ն, որոնք Հին Հռոմում մշակված՝ տ ո ս կ ա– նական և բաղադրյալ կամ կ ո մ– պ ո զ ի տ 0-ի հետ կազմում են դասա– կան 0-ի ցանկը։ Բոլոր 0․ էլ բաղկացած են 3 հիմնական մասերից՝ պատվանդան, սյուն, անաաբչեմենա։ Օրդերային կա– ռույցների ճարտ․ բազմազանությունը պայմանավորված է տարբեր պլաստիկա– կան ձևերի, համաչափական համակար– գերի, մասշտաբի, շինանյութի զարդամո– տիվների, ճարտ․ ․բեկվածքների (տես՝ Բեկվածքներ ճարտարապետա– կան) ևնի կիրառումով։ Խստաշունչ, հանդիսավոր–մոնումենտալ դորիական օրդերին (կազմավորվել է մ․թ․ա․¥1 դ․) բնորոշ է պարզ, լակոնիկ ոճը․ խարիսխը բացակայում է (սյունը տե– ղադրվում է անմիջապես եռաստիճան ստերեոբատին), ակոսազարդ(աես Կանեչ– յուրներ) սյան դեպի վեր նեղացող բունը ունի է ն տ ա զ ի ս (գլանային մակերե– սի ծնիչը ուռուցիկ կորագիծ է), խոյակը բաղկացած է ակոսաերիզ, բար– ձիկ (է խ ի ն ո ս) և աբակ կոմպոզիցիոն մասերից, անտաբլեմենտի գոտին (ֆ ը– ր ի զ) մասնատված է իրար հաջորդող տրիգչիֆների և մետոպների։ Ար– խիտրավը հարթ է՝ զերծ մասնատումնե– րից և դեկորատիվ տարրերից։ Քիվը սո– վորաբար բաղկացած է իրար հաջորդող բեկվածքավոր հիմնագոտուց, բարձակա– յին սալաշարքից և պսակող ս ի մ ա յ ի ց (կիսախողովակաձև ջրհավաք՝ հաճախ առյուծագլուխ ջրհորդաններով)։ Դորիա– կան օրդերի դասական օրինակը Պարթե– նոնն է։ Հոնիական օրդերը, որ ավելի նրբակազմ է, զարդարված մեծա– քանակ մասնատումներով, կազմավոր– վել է մ․ թ․ ա․ YI դ․ կեսին։ Առանձնահատ– կություններն են․ բարդ բեկվածքավոր բոլորակ խարիսխ, ակոսազարդ, դեպի վեր նեղացող սյուն՝ գաչարազարդ (վ ո լ յ ու տ ա) խոյակով։ Արխիտրավը սանդղաձև մասնատված է երեք շերտերի (ֆասցիաների), քիվը բեկվածքային գոտու փոխարեն ունի ատամնաշար (դեն– տ ի կ ու լ ու ս ն և ր), սիման բարձր է ու փորագրազարդ։ Հոնիական օրդերի ատտիկական տարբերակը առա– ջացել է դորիականի և հոնիականի զու– գակցումից։ Այն կազմավորվել է մ․ թ․ ա․ մոտ 525-ին՝ Դեչփիքում հոնիական քա– ղաքների կառուցած գանձատների ճարտ– յամբ և զարգացել Աթենքում՝ մ․ թ․ ա․ V դ․ (Նիկե Ապտերոսի տաճարը, Էրեքթեոնի հս․ պորտիկը)։ Կորնթական օրդերը ամենազարդարունն է և հոնիականից տարբերվում է իր գանգանման, ոճավոր– ված տերևազարդ խոյակով, որի ամենա– վաղ օրինակը գտնվել է Բասքում՝ կիրառ– ված Ապոլլոնի տաճարի ինտերիերում (մ․ թ․ ա․ V դ․ 2-րդ կես)։ Կորնթական ոճը դիտվում է որպես հոնիականի ածանցյալ ոճ։ Հունաստանում այն կիրառվել է գըլ– խավորապես ինտերիերներում։ Հին Հռոմը, ժառանգելով և յուրովի մշակելով հուն․ 0․, ստեղծել է ընդհանուր առմամբ հունականին նման, սակայն, ար– խիտեկտոնիկայի իմաստով զգալիորեն տարբեր՝ «հռոմեա–դորիական», «հռո– մեա–հոնիական»–, «հռոմեա–կորնթական» տիպերը։ Տակավին էտրուսկների ժամա– նակաշրջանում, հունական ազդեցություն– ներից զերծ, միանգամայն ինքնուրույն ստեղծվել է տոսկանական օրդե–
