ների, ստեղծվել է քվանտային մեխանի– կան։ Քվանտային տեսության մեթոդները հե– տագայում կիրառվել են ալիքային դաշ– տերի նկատմամբ՝ հանգեցնելով դաշտերի քվանտացմանը։ Մշակվել են երկրորդա– յին քվանտէսցման մեթոդը, ւցինդ մարւՈւի քվանտային տեսությունը։ 1930–50-ական թթ․ ստեղծվել է էլեկտրամագնիսական պրոցեսների քվանտային տեսությունը՝ քվանտային էչեկտրադինամիկան։ Այս ասպարեզում կարևոր նշանակություն է ունեցել 6անգ–Միլսի տրամաչափային դաշտերի գաղափարի ներմուծումը։ Են– թադրվում է, որ միջուկային, էլեկտրա– մագնիսական, թույլ և գրավիտացիոն փո– խազդեցությունները պետք է միավորվեն մի ամբողջական տեսության մեջ։ Այդ գաղափարը Ս․ Վայնբերգին (1967) և Ա․ Սալամրն (1968) հնարավորություն է տվել գտնելու էլեկտրամագնիսական և թույլ փոխազդեցություններն ընդհանուր ֆունկցիայով (լագրանժիան) նկարագրե– լու եղանակը (տես Դաշտի միասնական տեսություն)։ Աշխատանքներն այդ ուղ– ղությամբ շարունակվում են՝ նպատակ ունենալով մի տեսության՝ մեջ ներառելու բոլոր դաշոերը (տես Փոխազդեցություն– ների մեծ միասնացում)։ XX դ․ 30-ական թթ․ շարունակվել է բուռն կերպով զարգանալ ատոմային ֆիզիկան, որից, արդեն 40-ական թթ․, առանձնացել է միջուկային ֆիզիկան։ Այս բնագավառների զարգացումը հանգեցրել է միջուկային էներգիայի ստացմանը, որն սկզբում օգտագործվում էր միայն ռազմ․, իսկ ապա նաև խաղաղ նպատակներով։ Միջուկային Ֆ–ի զարգացման շնորհիվ 50-ական թթ․ առաջացել է տարրական մասնիկների Ֆ․, որն ուսումնասիրում է «տարրական» մասնիկների հատկություն– ները, բախումները, վւոխակերպման օրի– նաչափությունները, իսկ վերջին տաս– նամյակներում՝ նաև դրանց ներքին կա– ռուցվածքի հարցերը։ Առաջ էtքաշվել քվարկների տեսությունը։ Մատերիայի, նրա շարժման, տարածու– թյան ու ժամանակի մասին պատկերա– ցումների ճշգրտման, ինչպես նաև Ֆ–ի արմատական խնդիրների լուծման հար– ցում էական փոփոխություններ մուծեցին Ա․ էյնշտեյնի հարաբերականության հա– տուկ տեսությունը (1905) և հարաբերա– կանության ընդհանուր տեսությունը (1916)։ Վերջինիս կարևոր մասն է տիե– զերական ձգողության տեսությունը։ Հարաբերականության ընդհանուր տե– սությունը որն արմատապես փոխել է տիեզերական ձգողության վերաբերյալ պատկերացումները, հնարավորություն է տվել ուժեղ ձգողական դաշտերի (նեյտրո– նային աստղեր, վ․ Համբարձումյանի նախաաստղային մարմիններ, սև խոռոչ– ներ) վարքագիծը նկարագրել էյնշտեյն– Հիլբերտի հավասարումով։ Սակայն տիե– զերական ձգողության ավարտուն տեսու– թյուն դեռևս չի ստեղծվել, քանի որ եդած տեսության տվյալները չեն հիմնավորվել դիտումներով։ Ֆ․ ունի գիտ․ և գիտատեխ․ բազմաթիվ ճյուղավոլումներ։ Իրենց նշանակությամբ հատկապես կարևոր են այն ճյուղավո– րումները, որոնք ունեն տեխ․ բազմազան կիրառություններ (կիրառական մեխանի– կա, էլեկտրատեխնիկա, ռադիոֆիզիկա և ասդիոէլեկտրոնիկա, քվանտային էլեկ– տրոնիկա, առաձգականության տեսու– թյուն, նյութերի դիմադրություն, ջերմա– տեխնիկա, միջուկային էներգետիկա, օպ– տիկական սարքերի տեխնիկա ևն)։ Շատ են նաև հարակից գիտությունները (աստ– ղագիտություն, աստղաֆիզիկա, ֆիզի– կական քիմիա, երկրաֆիզիկա, կենսա– ֆիզիկա ևն)։ Ֆ․ սերտորեն կապված է նաև մաթեմատիկայի հետ։ Առանց մաթ․ ապա– րատի օգտագործման անհնար կլինի պատկերացնել արդի Ֆ–ի գոյությունը։ Մաթ․ ապարատը հնարավորություն է տալիս էապես ընդարձակել Ֆ–ի շրջանակ– ները, կատարել կարևոր ընդհանրացում– ներ և հասնել երևույթների բովանդակու– թյան խոր ըմբռնման։ Ֆ–ի կապը մաթե– մատիկայի հետ միակողմանի չէ։ Հաճա– խակի Ֆ․ պրոբլեմներ է առաջադրել մա– թեմատիկային և խթանել նրա զարգացու– մը։ Ֆ–ի յուրաքանչյուր բաժնում գործում են յուրահատուկ օրինաչափություններ, որոնք այդ բնագավառից դուրս կարող են պարզապես իմաստ չունենալ։ Մակայն կան նաև այնպիսի սկզբունքներ, որոնք վերաբերում են մատերիայի համընդհա– նուր հատկություններին և գործում են Ֆ–ի բոլոր բաժիններում։ Այդպիսին են պատճառականության, հարաբերականու– թյան և ընդհանուր կովարիանտության սկզբունքները, քառաչափ իմպուլսի (էներ– գիա և իմպուլս), էլեկտրական լիցքի, բարիոնային լիցքի (թվի) պահպանման օրենքները։ XX դ․ Ֆ–ի նվաճումները նշանակալի չափով նպաստել են վփլ․ հիմնարար կա– տեգորիաների (մատերիա, շարժում, տա– րածություն,․ ժամէսնակ, պատճառականու– թյուն ևն) ճշգրտմանն ու խորացմանը։ Մյուս կողմից, Ֆ–ի նվաճումներն առաջա– դրել են մի 2աՐՔ այնպիսի ըմբռնումներ, որոնք ստացել են ընդհանուր փիլ․ նշա– նակություն։ Այդպիսի ըմբռնումների թվին են պատկանում մատերիական օբյեկտ– ների հատկությունների հարաբերականու– թյան սկզբունքը, լրացման սկզբունքը, համապատասխանության սկզբունքը ևն։ Այս սկզբունքներն իսկապես դուրս են եկել Ֆ–ի շրջանակներից և ձեռք բերել մեթոդաբանական նշանակություն։ Արդի Ֆ–ում կիրառվող նորագույն՝ «խե– լահեղ» ըմբռնումներն ու մոտեցումները, որոնք անմիջականորեն առնչվում են մատերիայի կառուցվածքի ամենահիմ– նարար մակարդակների հետ, արմատա– պես փոխել են ոչ միայն աշխարհի ֆիզ․ պատկերի հիմքերը, այլև նպաստել աշ– խարհայացքային նշանակություն ունե– ցող սկզբունքների վերանայմանը, դասա– կան մեխանիստական պատկերացումնե– րից հրաժարմանը և դիալեկտիկամատե– րիալիստական պատկերացումների տատմանը։ Մատերիան իր շարժման ձևերով և դրսևորումներով անվերջ Է, անսպառ, այդ պատճառով Ֆ–ի զարգացումը վերջ չունի։ Այդ զարգացումն ընթանում է երեք հիմնական ուղղություններով՝ տիեզերքի (երկնային մարմինների) և միկրոաշխար– հի գաղտնիքները բացահայտելու, ինչ– պես նաև Ֆ–ի արդեն կազմավորված բա– ժինների շրջանակներում նոր երևույթներ հայտ^ագործելու, կաւոարելագործելու ուղղություններով։ Հայաստանում Ֆ–ի զարգացման մասին տես Հայկական ՍՍՀ հատրրի համապատասխան բաժինը։ Գրս․ Էնգելս Ֆ․, Բնության դիալեկտի– կա, Ե․, 1967։ Լենին Վ․ Ի․, Մատերիալիզմ և Էմաիրիոկրիաիցիզմ, Երկ․ լիակա․ ժող․, հ․ 18։ Նույնի, Փիլիսաիայական տետրեր, նույն տեղում, հ․ 29։ է յ ն շ տ և յ ն Ա․, Հա– րաբերականության սկզբունքը, Ե․, 1959։ էյնհտեյն U․, Ի ն ֆ և I դ Լ․, Ֆիզիկա– յի էվոլյուցիան, Ե․, 1968։ Հակոբյան Ա․ ՍևԼ Թերմոդինամիկա, Ե․, 1952։ Բ լ ո խ ի ն– ց և Դ․ Ի․, Քվանտային մեխանիկայի հիմունք– ները] Ե․, 1968։ Սահակյան Գ․ Ս․, Չ ու– բաոյան է․ Վ․, Քվանտային մեխանիկա, Ե․, 1972։ Լանդսբերգ Գ․ Ս․, Օպտիկա, Ե․, 11973 (Ֆիզիկայի ընդհանուր դասընթաց, հ․ 3)։ 9*․ Սահակյան ՖԻ51ԻԿԱԱՇ1*ԱՐՀԱԳՐԱ411Ն ՇՐՋԱՆՍ Sflhlf, երկրագնդի մակերևույթի տարած– քային ստորաբաժանումների համակարգ, որը բնութագրվում է բնական պայմաննե– րի ներքին միասնությամբ և ինքնատիպու– թյամբ։ Ֆ․ շ․ բնատարածքային համա– լիրների համակարգման հատուկ տեսակ ու աշխարհագրական թաղանթի առանձին մասերի անհատական առանձնահատկու– թյունների բացահայտման մեթոդ է։ Ֆ․ շ․ ընդգրկում է բնատարածքային հա– մալիրների (ֆիզիկաաշխ․ երկրներ, զո– նաներ, շրջաններ ևն) հետազոտումն ու բազմակողմանի բնութագրումը։ Շրջանա– ցումը կատարվում է բնական միջավայրի բաղադրամասերի հատկանիշների համա– կարգի առանձնահատկություններով, ինչ– պես նաև միջավայրի մասնակի հատկա– նիշներով (ռելիեֆ, կլիմա, հողեր ևն)։ ՍՍՀՄ–ում առանձին մարգերի և հան– րապետությունների Ֆ․ շ –ման աշխա– տանքները ծավալվեցին 1920-ական թթ․։ 1940-ական թթ․ ստեղծվեցին ՄՄՀՄ տա– րածքի, ինչպես նաև ամբողջ երկրագնդի և առանձին մայրցամաքների Ֆ․ շ–ման մի քանի տարբերակներ։ 1965-ից շրջանաց– ման գծով միջազգային սիմպոզիումներ են հրավիրվել ԴԴՀ–ում, Լեհաստսնում, Չեխոսլովակիայում։ Սովետական աշխար– հագրագետների մեծ մասը ելնում է ֆի– զիկաաշխարհագրական ռեգիոնների օբ– յեկտիվ գոյությունից։ Ամեն մի ռեգիոնի վրա ներգործում են զոնային (արեգակ– նային ճառագայթման լայնական տեղա– բաշխմամբ պայմանավորված) և ոչզոնա– յին (հիպսոմետրիկ դիրքի առանձնա– հատկությունները, երկրի կեղևի կազմը, շարժումները, ցամաքային ու ծովային տարածքների փոխհարաբերությունը) գործոնները։ Զոնայական հատկանիշներով հաջոր– դաբար առանձնացվում են՝ ֆիզիկաաշ– խարհագր․ գոտիներ, ֆիզիկաաշխար– հսար․ զոնաներ և ենթազոնաներ, իսկ ոչզոնային հատկանիշներով՝ ֆիզիկաաշ– խաոհագր․ երկրներ և մարզեր։ Զոնային և ւյչզոնային միավորների միջև գոյու– թյուն ունի բարդ փոխկապակցություն։ Լեռնային երկրների Ֆ․ շ–ման ժամանակ կսաևոր դեր ունի բարձունքային գոտիա–
