առակները (թարգմանությունը չի պահ– պանվել)։ Գբկ․ Շ ր ու մ щ ֆ Գ–, Ա․, Ուսումնասիրու– թիւնք հայ լեզուի և մաաենագրութեաե յԱրե– մուաս (ԺԴ––ԺԹ դար), թարգմ․ Ա լրց․ Գ․ Զարբ– հանալյան]ւ, Վնա․, 1895։ Գ․ Աբգաբյան․
ՖԼՈՒԿՏք ՒԱՑԻԱՆԵՐ (< լաՍ1․ fluc- tuatio – տատանում), ֆիզիկ․ մեծություն– ների պատահական շեղումները միջին ար– ժեքներից։ Դասական ֆիզիկայում Ֆ․ պայ– մանավորված են մակրոսկոպիկ համա– կարգի մասնիկների թվի վերջավորու– թյամբ։ քվանտային մեծությունների Ֆ․ կապված են անորոշությունների առնչու– թյունների հետ։ Ֆ–ի քանակական բնու– թագիրը հիմնված է մաթեմատիկական վիճակագրության և հավանականություն– ների տեսության մեթոդների վրա։ x մե– ծության ֆլուկտուացիայի պարզագույն չափը դիացերսիան Է՝ <(Дх)2>։ Ֆ–ի չափը բնութագրելու համար օգտագոր– ծում են կան դիսպերսիայի միջին քառա– կուսային շեղումը՝ ՜|/< (Дх)2>․ կամ դրա հարաբերական մեծությունը՝ Հ <(Дх)2>/<х>, որտեղ <^>-ը ֆիզիկ, մեծության միջին արժեքն ՛Է։ Մակրոսկոպիկ համակարգի համար ցանկացմւծ ֆիզիկ, մեծության հարաբե– րական Ֆ․ հակադարձ համեմատական են համակարգի մասնիկների թվի քառակու– սի արմատին, որի պատճառով վիճակա– գրական ֆիզիկայում ֆիզիկ, մեծություն– ների՝ փորձից ստացված արժեքները համ– ընկնում են դրանց միջին արժեքների հետ։ Ազատության սակավաթիվ աստիճաններ ունեցող համակարգում հնարավոր են դառնում մեծ մասշտաբի Ֆ․ (հատկապես կրիտիկական կետի մոտակայքում), որոնք, ի հակասություն թերմոդինամի– կայի երկրորդ սկզբունքի, կարող են հան– գեցնել համակարգի Էնտրոպիայի փոք– րացման։ Ֆ–ի գոյությամբ է պայմանավոր– ված այն հանգամանքը, որ թերմոդինա– միկական հասկացություններն իմաստ ու– նեն մակրոսկոպիկ համակարգի համար։ Ֆ–ի տեսության հիմունքները մշակվել են Զ․ Գիբսի, Ա․ Էյնշտեյնի, լեհ ֆիզիկոս Մ․ Մմոլուխովսկու աշխատանքներում։ Ֆ․ բնորոշ են ամենաբազմազան ֆի– զիկ․ երևույթներին։ Մասնավորապես, մթնոլորտում Ֆ–ի պատճառով առաջացած անհամսյյսեռություններից արեգակնային ճառագայթների ցրումով է բացատրվում երկնքի կապույտ գույնը։ Միջավայրում կրիտիկական կետի շըր– ջակայքփմ դիտվող մեծՖ․ նյութի ֆիզիկ, հատկությունների Էական փոփոխություն– ների պատճառ են։ Օրինակ, լուծույթնե– րում լուծելիության կրիտիկական կետերի շրջակայքում, երբ խտության Ֆ–ի չափերը հավասարվում են տեսանելի լույսի ալի– քի երկարությանը, տեղի է ունենում ցըր– ված լույսի ինտենսիվության կտրուկ աճ։ Վ․ Համբարձում յանի անվան հետ է կապ– ված մեր Գալակտիկայի միջաստղային կլանող նյութի անհամասեռ բաշխման հետևանքով առաջացած՝ աստղերի և ար– տագալակտիկական միգամածություննե– րի տեսանելի թվի ֆչուկտուացիաների տեսությունը։ Գբկ․ տես Վիճակագրական ֆիզիկա հոդ– վածի գրականությունը։ Ա․ ՀացագոբծյաԱ
ՖԼՈՒԿՏՈՒԱՑԻԱՆԵՐԻ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ աստղաֆիզիկայում, տիեզերա– կան համակարգերում նյութի՝ ոչ անընդ– հատ բաշխումով պայմանավորված խտու– թյան ֆչուկտուացիաների տեսություն։ Օրինակ, գաչակտիկաների կամ աստղա– կույտերի զանգվածը գլխավորապես կու– տակված է աստղերում և միգամածություն– ներում, որոնց տրամագծերը չնչին են համակարգի չափերի համեմատությամբ։ Խտության նշված ֆլուկտուացիաները հա– մակարգում առաջ են բերում ձգողության դաշտի ֆլուկտուացիաներ, որոնց հետե– վանքով առաջանում են աստղերի ուղեծ– րային շարժումների խանգարումներ։ Ֆ․ տ–յան մեկ այլ խնդիր վերաբերում է աստ– ղերի լույսի կլանմանը մեր Գալակտիկա– յում, որի պատճառը տիեզերական փոշին Է։ Այն բաշխված է Գալակտիկայում ոչ թե անընդհատ, այլ առանձին փոշեամպերի ձևով։ Լույսի կլանում առաջացնող այդ ամպերի բաշխումը Գալակտիկայի տա– րածքում ենթարկվում է որոշակի վիճա– կագրական օրենքի։ Դրա հետևանքով լույսի ընդհանուր կլանումը Գալակտի– կայում նույնպես տեղի է ունենում զգալի ֆլուկտուացիաներով։ Այդ պատճառով, եթե անգամ ճառագայթող նյութը Գալակ– տիկայում բաշխված լիներ ոչ թե ընդհատ աստղերի ձևով, այլ անընդհատորեն, Ծիր կաթնի պայծառությունը համասեռ բաշխված չէր լինի, այլ կունենար ֆլուկ– տուացիաներ։ Ծիր կաթնի մակերևութային պայծա– ռության ֆլուկտուացիաների մաթ․ տե– սությունը մշակվել է ՀՍՍՀ–ում՝ 1940- ական թթ․։ Այն թույլ է տալիս ստանալ I պայծառությունների տարբեր արժեք– ների հավանականության խտության Փ(1)ֆունկցիան cp(I)+<pr(I)= i-qp ^ ֆունկցիոնալ հավասարումից, որի ստաց– ման համար ենթադրվել է, որ բոլոր ամ– պերի թափանցիկությունը չափվում է թա– փանցիկության միևնույն q գործակցով։ Այս հավասարումն արտածելու համար կիրառվել է Համբարձում յանի ինվարիան– աության սկզբունքը։ Այլ դեպքերում, երբ ամպերի թափանցիկությունները տարբեր– վում են միմյանցից, ստացվում է ավելի բարդ ֆունկցիոնալ հավասարում։ Վ․ Համ բարձում յան․
ՖԼՈՒՈՐԵՍՑԵԻՆ, և ր կ О ք U ի ֆ լ Ш․ П- ր ա ն, կարմրադեղնավուն բյուրեղներ են, լավ լուծվում են սառցային քացախա– թթվում, եռացող սպիրտում, եթերում, վատ՝ ջրում։ Հալ․ ջերմաստիճանը՝ 314– 316°C(քայքայվելով)։ Ջրային լուծույթ– ներն ունեն ուժեղ դեղնականաչավուն ֆլուորեսցենցող հատկություն (այստե– ղից՝ Ֆ․ անվանումը)։ Օգտագործվում է որպես դեղին թթվային ներկանյութ կոս– մետիկայում, ստորգետնյա ջրերի ուղղու– թյան որոշման, էոզինի և էրիթրոզինի ստացման համար ևն։
ՖԼՈՒՈՐԵՍՅԵՆՏՈՒՄ (ֆւյուորիտ և լատ․ escent – վերջածանց, որը նշանակում է թույլ ազդեցություն), տես Լյումինեսցեն՜ ցում։ ՖՅՈՆ (գերմ․ Fohn, < լատ․ favonius – տսք, արմ․ քամի), տաք ու չոր, հաճախ սրընթաց և ուժգին, վայրընթաց քամի։ Սո– վորաբար փչում է լեռներից դեպի հովիտ– ները։
ՖՅՈՒԶԵԼԱԺ (ֆրանս․ fuselage, < fu- seau – իլիկ), թռչող ապարատի իրան, որ ւ ծառայում է անձնակազմի, ուղևորնե– րի բեռների և սարքավորման տեղավոր– ման համար։ Ֆ․ կրում է թևերը, ուղղյակ– նեւը, երբեմն՝ շասսին և ուժային տեղա– կայանքը։ Կոնստրուկցիայի հիմնական տարրերն են կմախքը և երեսվածքը։ Ֆ–նե– րը լինում են ֆերմային (տարածա– կան ֆերմայի տեսք ունեցող կարկասով), հէ ծանային (կարկասը կազմված է երկայնական և լայնական տարրերից) և խ ա ռ ը (առ^ևի մասը ֆերմային Է, իսյ պոչամասը՝ հեծանային կամ հակա– ռակը)։ Որոշ ինքնաթիռներում ուղղյակ– նեբը տեղադրում են հատուկ հեծանների վրա։ Այդ դեպքում Ֆ․ անվանում են գոն– դոլ։ Հիդրոինքնաթիռի Ֆ․ պատրաստում են մակույկի տեսքով։
ՖՈԲՈՍ, Մարս մոլորակի մոտակա ար– բսնյակը։ Հայտնաբերել է ամերիկացի աւտղագետ Է․ Հոլլը (A․ Hall, 1827– 1907), 1877-ին։ Ֆ․բազմաթիվ խառնարան– ներով՝ ոչ կանոնավոր ձև ունեցող մար– մին է (մոտավորապես 27x19x22 ԿՀ)։ Մարսի շուրջը պտտման պարբերությունը 7 ժ 39 ր 14 վրկ Է, տեսանելի երկրաչափա– կան ալբեդոն՝ 0,06, ուղեծրի շառավիղը՝ 9370 կմ։ ՖՈԴՏ (Vogt) Հանս (ծն․ 1․6․1903, Ֆրեդ– րիկսաադ, Նորվեգիա), նորվեգացի լեզ– վաբան, կովկասագետ։ Փիլ․ գիտ․ դ–ր (1936)։ Աշակերտել է Ա․ Մեյեին և Է․ Մա՜ րիեսին։ 1932–33-ին եղել է Թիֆլիսում, ուսումնասիրել հին և նոր վրացերենը։ Զբաղվում է ընդհանուր լեզվաբանու– թյամբ, ինչպես նաև առանձին, հատկա– պես՝ կովկասյան, լեզուների ուսումնասի– րությամբ։ Հայերենին նվիրված հոդված– ներից հիշատակելի են «Դիտողություններ հայերենի բաղաձայնական համակարգի մասին» (1958), «Հայերենը և վրացերե– նը․ ենթաշերտի ազդեցությունը և տարա– մետ զարգացումը» (1961), «Անվանական խմբերը հայերենում և հին վրացերենում» (1932)։ Ն․ Սիմոնյան
ՖՈԼԳԱ (լեհերեն՝ folga, գերմ․ Folie, < <| լատ․ folium – թերթ), նրբաթի– թեղ, գունավոր և սև մետաղներից կամ դրանց համաձուլվածքներից պատրաստ– ված բարակ (2–100 մկմ) թերթեր կամ ժպպավեններ։ Առավել տարածված է ալյումինե Ֆ․՝ հարթ, տպադրոշմված, առանց ծածկույթի, ինչպես նաև լամինացված, անոդավոր– ված, խածատված, լաքապատված կամ ներկված։ Թողարկում են նաև մակաշերտ– վւփ* Ֆ․ (թղթին, թաղանթին, գործվածքին սոսնձած), որը բարձրացնում է Ֆ–ի շահա– գործման բնութագրերը և ապահովում մետաղի տնտեսում՜։ Ֆ–ից պատրաստում են կոնդենսատորների շրջադիրներ, ռա– դիոլամպերի անոդներ, կաբելների և ռա– դիոսարքավորման դետալների Էկրան– ներ, դիմադրության տվիչներ, աղմկա– կլանիչ ավիացիոն կոնստրուկցիաների իստսխաձև լցիչներ, տպաձևեր։ Ֆ․ օգ–
