նակի գլխավոր ուժերը գեն․ Ի․ Ֆ․ Պաս– կեիչի գլխավորությամբ հասան էջմիա– ծին։ Երևանի բերդի պաշարումը թողնե– լով գեն․ Ա․ Ի․ Կրասովսկու 20-րդ դիվի– զիային, Պասկևիչը գլխ․ ուժերին միաց– րեց Բենկենդորֆի զորաջոկատը և շարժ– վեց Նախիջևան։ Նրա նպատակն էր գրա– վել մինչև Արաքս ընկած տարածքը, Երե– վանը մեկուսացնել և հարկադրել հանձնը– վելու։ Հունիսի 26-ին գրավելով Նախի– ջևանը, հուլիսի 1-ին Պասկևիչը պաշա– րեց Արաքսի ափին գտնվող Աբբասաբադ բերդը, հուլիսի 5-ին, Արաքսի ձախ աւիին, Ջևան–Բուլաղի մոտ, պարտության մատ– նեց Աբբաս–Միրգային, որից հետո, հու– լիսի 7-ին, Աբբասաբադը անձնատուր եղավ։ Ելնելով ստեղծված իրավիճակից և Պարսկաստանի գործերը շտկելու նպա– տակով, Աբբաս–Միրզան զինադադար խնդրեց իբր թե հաշտության բանակցու– թյուններ սկսելու նպատակով։ Մինչ Կա– րազիադինում տեղի էին ունենում հաշ– տության բանակցությունները, իսկ Պաս– կևիչը իր զորքերը քաշել էր Կարաբաբայի լեոները հանգիստ տալու, Աբբաս–Միր– զան ըևդհատեց բանակցությունները, օգոստ․ 4-ին անցավ Արաքսը և շարժվեց էջմիածնի ու Աշտարակի վրա։ Գրավելով Աշտարակը, օգոստ․ 15-ին Աբբաս–Միր– զան պաշարեց էջմիածնի վաևքը և փոք– րաթիվ կայազորից պահանջեց անձնա– տուր լինել, բայց մերժվեց։ Այդ ժամա– նակ Երևաևը պաշարած Կրասովսկու դի– վիզիան, տոթի պատճառով քաշվել էր Արագածի լանջերը, վերացրել բերդի պա– շարումը։ Գաղտնի սուրհանդակների մի– ջոցով տեղեկանալով էջմիածնին սպառ– նացող վտանգի մասին, Կրասովսկին շտապեց էջմիածին։ Օգոստ․ 17-ին տեղի ունեցավ պատերազմի նշանավոր ճակա– տամարտերից մեկը՝ Օշականի ճակատա– մարտը։ Ծանր կորուստների գնով ռուս․ 3 հգ–անոց զորքը փախուստի մատնեց պարսկ․ 30 հգ–անոց բանակին, ձախողեց Աբբաս–Միրզայի մտահղացումները՝ գրա– վել էջմիածինը, Թիֆլիսը, Ելիզավետ– պոլը, ներխուժել Ղարաբաղ։ Պասկևիչը, Նախիջևաևում թողնելով մի զորաջոկատ գեն․ էրիսթովի հրամանատարությամբ, հիմնական ուժերով որոշեց գրավել Սար– դարապատի և Երևանի բերդերը, որոևք պարսիկների վերջին հենակետերն էին Գրիգոր Մանուչարյանի հեծյալ ջոկատը մար– տի պահին (նկ․ Հ․ Ռուխկյան) Արլ․ Հայաստաևում։ Սեպտ․ 19-ի լույս 20-ի գիշերը գրավվեց Սարդարապատի բերդը, հոկտ․ 1-ին՝ Երևանի բերդը։ Արլ․ Հայաստանն ազատագրվեց պարսկ․ լը– ծից։ 1826–1828-ի ռուս–պարսկ․ պատերազ– մին գործուն մասնակցություն ունեցավ հայ ժողովուրդը։ Հատկապես աչքի ըն– կան Գրիգոր Մանուչարյանի և Մարտի– րոս Վեքիլյանի ջոկատները։ 1827-ի մար– տից Ներսես Աշտարակեցու և Հարություն Ալամդարյանի նախաձեռնությամբ և ռուս, իշխանությունների աջակցությամբ սկսե– ցին ստեղծվել հայկ․ կամավորական զո– րաջոկատներ, որոնք մասնակցեցին իրենց հայրենիքի մի մասի ազատագրմանը։ Դա հայ ժողովրդի ագգային–ագատագր․ պայքարի յուրատեսակ դրսևորում էր։ Հայկ․ շրջաններում ռոմանտիկական ոգե– վորություն էր տիրում, շատերին երևում էր «վերականգնված» Հայաստաևը ռուս, հովանու ներքո։ Արլ․ Հայաստանի ազատագրման գոր– ծում կարևոր դեր խաղացիև Կովկաս աք– սորված դեկաբրիստները՝ Ե․ Լաչինովը, Մ․ Պուշչինը, Ա․ Բեստուժև–Մառլիևսկին, Պ․ Բեստուժևը, Պ․ Կոևոզնիցինը,, Ի․ Բուր– ցովը և ուրիշներ։ Երևաևի գրավուլքը խուճապ առաջաց– րեց պարսկ․ զորքերի մեջ։ Օգտվելով դրա– նից, գեն․ էրիսթովը հոկտ․ 14-ին գրավեց Թավրիզը։ Պարսկ․ կողմը հարկադրված էր հաշտություն խնդրել։ 1827-ի նոյեմբ․ 6-ից մինչև 1828-ի հունվ․ 7-ը Դեհխառա– կանում (Դեհխարղան) ընթացած բանակ– ցությունները որևէ արդյունքի չհանգեց– Սարդարապատի բեր– դի գրավումը (1827 թ․, նկ․ Վ․ Մաշկովի ալբոմից) րին և ընդհատվեցին, որից հետո ռուս, զորքերը մեկը մյուսի ետևից գրավեցին Մարաղան, Արդաբիլը, ամբողջ Պարսկա– հայքը, Խոյը, Սալմաստը, Ուրմիան։ Ի վերջո, 1828-ի փետր․ 10-ին Թավրիզի և Թեհրանի միջև ընկած Թուրքմենչայ գյու– ղում կնքվեց հաշտության պայմանագիր։ Պարսկաստանի և Ռուսաստանի միջև սահման դարձան Արաքսը և Մասիսը։ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները և Օրդուբադի շրջանն անցան Ռուսաստա– նին։ Պարսկաստանը պարտավորվեց վճա– րել 10 քուրուր թուման (20 մլն ռուբլի արծաթով) ռազմատուգանք։ Ատրպատա– կանում բնակվող քրիստոնյաներին թույ– լատրվեց գաղթել ռուս, տիրույթներ։ Կաս– պից ծովում միայն Ռուսաստանը կարող էր ռազմ, նավատորմ ունենալ։ Կնքվեց նաև ռուս, վաճառականների համար նը– պաստավոր առևտր․ համաձայնագիր։ Ատրպատականից հայերի ներգաղթի կազմակերպումը հանձնարարվեց Երևանի ժամանակավոր վարչությանը, ապա Հայ– կական մարզի վարչությանն առընթեր ներգաղթի կոմիտեին։ Ներգաղթի կազ– մակերպումը հանձնարարվեց գնդապետ Եղիազար Լազարյանին, որի օգնական– ներն էին գնդապետ Մովսես Արղության– Երկայնաբազուկը, մայորներ Իվանե Մե– լիքյանը, Իսահակ Ղամազյանը, Գավիթ Երևանի բերդի գրավումը (1827 թ․, նկ․ Վ․ Մաշ– կովի ալբոմից) և Ալեքսաևդր Ղորղանյանները։ Չևայած պարսկ․ կառավարության հարուցած բազ– մատեսակ խոչընդոտևերին, նյութակաև և այլ դժվարություններիև, 1828–1829-ի ըև– թացքում ավելի քաև 8000 հայ ըևտաևիք, շուրջ 45000 մարդ, գաղթեց Ատրպատակա– նից և հաստատվեց ևախկիև Երևանի ու Նախիջևանի խանություններում, մասամբ էլ՝ Ղարաբաղում։ Այդ գաղթը կարևոր հե– տևաևքներ ունեցավ Արլ․ Հայաստանի ժողովրդագրական պատկերի փոփոխման գործում, որովհետև XVIII դ․ վերջի – XIX դ․ 1-իև քառորդի երերուն կացության, քանիցս կատարված արտագաղթերի հե– տևանքով բևիկ հայ ազգաբևակչությաև թվաքաևակը մեծապես ևվազել էր, և հայկ․ բևօրրանը կանգևած էր ուծացմաև վտաև– գի առջև։ Արլ․ Հայաստաևի միացումը Ռուսաս– տանին առաջադիմական երևույթ էր։ Հա– յաստաևի մի մասում վերջ տրվեց ֆեոդ, դարավոր անիշխանությանը և արլ․ բըռ– նապետական վարչակարգին, հայ ժողո– վըրդի գոյությանը սպառնացող ֆիզիկա– կան ու բարոյական ոչնչացման վտանգիև, ժող․ զաևգվածևերի կյաևքի ու ինչքի անա– պահովությանը։ Պայմանևեր ստեղծվե–
