տնտեսություն, 505 սովետական տնտե– սություն, 3 տավարաբուծ․, 3 խոզաբուծ․ համալիր, 20 թռչնաբուծ․ ֆաբրիկա։ Կոլտնտեսություններին և սովետական տնտեսություններին անժամկետ օգտա– գործման են հատկացված ՀՍՍՀ բոլոր գյուղատնտ․ հողատեսքերը, որոնց ընդ– հանուր քանակից մոտ 30 հզ․ հա կոլտըն– տեսականների, բանվոր–ծաասյողների տնամերձ հողամասերն են։ Հայաստանում արտադր․ կոոպերատիվ ընկերություններն սկսեցին կազմակերպ– վել 1920-ական թթ․։ Դրանց ծավալմանը նպաստեց կոլտնտեսականների հանրա– պետ․ համագումարում հիմնված (1928-ի նոյեմբ․) Հայաստանի կոլտնտեսային կենտրոնը։ Կոլտնտեսությունները՝ կա– մավոր միավորված գյուղացիների կոոպե– րատիվ կազմակերպությունները, հիմն– վելով արտադրության հանրային միջոց– ների ու կոլեկտիվ աշխատանքի վրա և ղեկավարվելով գյուղատնտ․ արտելի օրի– նակելի կանոնադրությամբ, կարողացան վերականգնել առաջին համաշխարհային պատերազմի, քաղաքաց․ կռիվների տա– րիներին քայքայված գյուղատնտեսու– թյունը, ամրապնդել ու զարգացնել հան– րային տնտեսությունը, իսկ հետագա– յում նաե՝ բարձրացնել աշխատանքի ար– տադրողականությունն ու հանրային ար– տադրության արդյունավետությունը, կոլ– տնտեսային արտադրության ինտենսի– վացման և տեխ․ հետագա վերազինման, համալիր մեքենայացման ու էլեկտրիֆի– կացման, հողի քիմիացման ու մելիորաց– ման ուղիով ընդլայնել արտադրությունը և ավելացնել պետությանը գյուղատնտ․ մթերքների վաճառքը։ 1984-ին կոլտնտե– սությունների հանրային ցանքատարածու– թյունները կազմել են 140,7 հզ․ հա, այդ թւիսմ հացահատիկային բույսերինը՝ 51,9 հզ․, կարտոֆիլինը և բանջարաբոս– տանային բույսերինը՝ 13,6 հզ․, տեխ․ բույսերինը՝ 7,5 հզ․, կերային բույսերի– նը՝ 67,6 հզ․ հա։ Կոլտնտեսությունների հանրային այգիների տարածությունը եղել է․ խաղողինը՝ 12,5 հզ․, պտղածառա– տեսակներինը՝ 6,9 հզ․ հա։ Դրանք ունեին 178,0 հզ․ խոշոր, 326 հզ․ մանր եղջերավոր կենդանիներ, 48,9 հզ․ խոզ։ Կոլտնտեսու– թյունների հիմնական արտադր․ ֆոնդերն ու նյութական շրջանառու միջոցները կազ– մել են 520 մլն ռ․, համախառն եկամուտը՝ 216,3 մլն ռ․, հանրային արտադրությու– նում զբաղված կոլտնտեսականների մի– ջին տարեկան թիվը 77 հզ․ էր (1984)։ Գյուղատնտ․ մթերքների արտադրության և երկրագործության ընդհանուր մակար– դակի բարձրացման գործում մեծ դեր ունեն նաև սովետական տնտեսու– թ յ ու ն ն և ր ը՝ մեքենայացված բարձ– րապրանքային գյուղատնտ․ սոցիալիստ, պետ․ ձեռնարկությունները, որոնք հիմն– վում են հողի և մյուս արտադրամիջոցնե– րի պետ․ (համաժողովրդական) սոցիա– լիստ․ սեփականության և կոլեկտիվ աշ– խատանքի վրա։ Բոլոր սովետական տըն– տեսություններն աշխատում են տնտ․ հաշ– վարկով, իրենց գործունեությունը կար– գավորում «Պետական սոցիալիստական արտադրական ձեռնարկության մասին» կանոնադրությամբ։ ՀՍՍՀ–ում 1920-ական թթ․ կազմակերպվեց տասը պետ․ գյու– դատնտ․ ձեռնարկություն՝ JNP 3 Թաիրովի անվ․ այգեգործ․ (1921-ին, էջմիածնի շրջ․), «Լոռի» տոհմային անասնաբուծ, (1924-ին, Կալինինոյի շրջ․), «Լենուղի» և «Մա– յիսյան» այգեգործ․ (Հոկտեմբերյանի շրջ․), «Ալագյազի» ոչխարաբուծ․ (Թալինի շրջ․) սովետական տնտեսությունները են։ Սովետական տնտեսություններն իրենց կազմակերպման ժամանակներից սկսած կարևոր դեր կատարեցին ՀՍՍՀ–ում հա– մատարած կոլեկտիվացման նախապատ– րաստման գործում, օրինակ ծառայեցին աշխատավոր գյուղացիությանը ժամանա– կակից խոշոր հասարակական սոցիա– լիստ․ տնտեսություն վարելու համար, ամրապնդեցին ՀՍՍՀ պարենային բա– զան։ Սովետական տնտեսությունները կի– րառեցին առաջավոր տեխնոլոգիաներ, հագեցվեցին տեխ․ նոր միջոցներով, մաս– նագիտացվեցին գյուղատնտ․ բույսերի բարձր բերքատու սորտերի սերմերի ար– տադրության, տոհմային կենդանիների բուծման ուղղություններով։ 1950–60- ական թթ․ դրանք մեծ դեր կատարեցին Արարատյան դաշտի նախալեռնային և լեռնային շրջանների տասնյակ հազարա– վոր հա նոր հողերի իրացման գործում։ 1984-ին ՀՍՍՀ–ում կար 284 կաթնամսա– յին, 93 խաղողապտղաբուծ․, 47 բանջարա– բուծ․, 33 ոչխարաբուծ․, 20 թռչնաբուծ․, 6 խոզաբուծ․, 2 հացահատիկային, 1 ճակնդեղագործ, սովետական տնտեսու– թյուններ, որոնք կազմում են գյուղատնտ․ ձեռնարկությունների մոտ 57%–ը, զբա– ղեցնում ՀՍՍՀ գյուղատնտ․ հողահանդակ– ների 2/3-ը և թողարկում գյուղատնտեսու– թյան համախառն արտադրանքի 40%–ը։ Սովետական տնտեսության արտադրու– թյան բոլոր ճյուղերում զբաղվածների տա– րեկան միջին ցուցակային թիվը 1984-ին եղել է 137,7 հզ․ մարդ։ Ցանքերի ընդհա– նուր տարածությունը կազմել է 270,0 հզ․ հա, այդ թվում հացահատիկային բույսե– րինը՝ 80,7 հզ․ հա, կարտոֆիլինը և բան– ջարաբոստանային բույսերինը՝ 11,8 հզ․ հա, կերային բույսերինը՝ 173,6 հզ․ հա, պտղատու այգիները՝ 27,1 հզ․ հա, խա– ղողի այգիները՝ 18,2 հզ․ հա։ Ունեին 372,5 հզ․ խոշոր, 827,5 հզ․ մանր եղջերա– վոր կենդանիներ, 137,2 հզ․ խոզ։ ՀՍՍՀ–ում գործում են նաև 8 սովխոզ– գործարան և 8 սովխոզ–տեխնիկումներ։ Սովետական տնտեսություններից բացի կան նաև սոցիալիստ, գյուղատնտ․ պետ․ ձեռնարկությունների այլ տեսակներ՝ թռչնաբուծ․ ֆաբրիկաներ, խոշոր եղջե– րավոր կենդանիների մատղաշի աճեց– ման և բտման, կաթնային, խոզաբուծ․ և այլ համալիրներ, պտղատնկարանային և ջերմոցային տնտեսություններ։ ՀՍՍՀ–ում առաջին թռչնաբուծա– կան ֆաբրիկան՝ արդ․ հիմունք– ներով թռչնաբուծ․ մթերք արտադրող գյու– ղաւոնւո․ ձեռնարկությունը, կառուցվել է 1951–55-ին, էջմիածնի շրջ․ Շահումյան ավանի տարածքում (այժմ՝ Երևանի շըր– ջագծում)։ ՀՍՍՀ–ում տարածված են պետ․ և միջտնտեսային տիպի մսի ու ձվի ար– տադր․ ուղղության թռչնաբուծ․ ֆաբրի– կաներ, որտեղ տեխնոլոգ, պրոցեսները արդ․ տիպի են, ապահովված է այդ պրո– ցեսների հոսընթացությունը և առանձին օղակների արտադրության մասնագիտա– ցումը։ 1985-ին ՀՍՍՀ–ում գործում էին 20 թռչնաբուծ․ ֆաբրիկա, որտեղ արտա– դրվել է 362 մլն ձու և 21,5 հզ․ տ միս։ խոզաբուծական համալիր– ները սկսել են կառուցվել 1960-ական թթ․ կեսերից Սովետաշենում և Բաղրամ– յանի շրջանում։ 1985-ին խոզաբուծ․ հա– մալիրներում բուծվում էր 137,2 հզ․ խոզ։ Տավարաբուծ․ համալիրներ և խոշոր ջեր– մոցային տնտեսություններ կան Հրազդա– նի, Աբովյանի, Նաիրիի, էջմիածնի և uiji շրջաններում։ Հանրապետությունում հաշվ– վում էր նաև 104 միջտնտեսային գյուղա– տընտ․ ձեռնարկություն և կազմակերպու– թյուն, որոնցից 32-ը՝ շին․, 5-ը՝ խտացրած կերերի արտադրության, 29-ը՝ անասնա– բուծ․, 31-ը՝ կենդանիների արհեստական սերմնավորման, 4-ը՝ բուսաբուծ․ մթերք– ներ արտադրող։ 1985-ին ՀՍՍՀ գյուղա– տնտեսության համախառն արտադրանքի 69%-ը կամ 920 մլն ռ․ (1973-ի համադրելի գներով) ստացվել է կոլտնտեսություննե– րից, միջտնտեսային գյուղատնտ․ ձեռ– նարկություններից, սովետական տնտե– սություններից և պետ․ գյուղատնտ․ այլ ձեռնարկություններից։ Սովետական Հայաստանի գյուղի ար– տադրական ուժերի մեջ որակական տե– ղաշարժերը, կոլտնտեսությունների և սո– վետական տնտեսությունների էկոնոմի– կայի ամրապնդումը, արտադրության հա– մալիր մեքենայացումը, ավտոմատացումը, աշխատանքի արտադրողականության, երկրագործության ու անասնապահու– թյան մակարդակի բարձրացումը, որակ– յալ կադրերի թվի աճը պայմանավորեցին գյուղատնտ․ արտադրության հանրայնաց– ման բարձրացումը, պետ․ և կոոպերատիվ– կոլտնտեսային սեփականության մերձե– ցումը, միջտնտեսային կոոպերացիայի և ագրարային–արդ․ ինտեգրացման զար– գացումը, ագրոարդ․ համալիրի ստեղծու– մը։ Հ․ Ֆահբադյան, Հ․ Խաչատրյան Գյուղատնտեսության տեղաբաշխում, մասնագիտացում և համակենտրոնա– ցում։ Գյուղատնտ․ արտադրության ճիշտ տեղաբաշխումը յուրաքանչյուր շրջանի և տնտեսության բնական (հողը, ջուրը, արևի էներգիան ևն), նյութական և աշխա– տանքային ռեսուրսները բարձր արդյու– նավետության օգտագործելու, մշակվող բույսերի բերքատվությունը և կենդանի– ների մթերատվությունը բարձրացնելու, գյուղատնտեսության արտադրողական ուժերի հետագա զարգացման ու կատարե– լագործման, ագրոարդ․ համալիրի դի– նամիկ զարգացման կարևոր պայման է։ Հայաստանում մինչև սովետական կար– գերի հաստատումը և գյուղի սոցիալիստ, վերակառուցումը գյուղատնտեսությանը, հատկապես բուսաբուծությանը, բնորոշ էր միակողմանի զարգացումը։ 1913-ին և 1928-ին Հայաստանի ամբողջ ցանքա– տարածությունների, համապատասխանա– բար՝ 89,2 և 87,6%-ը բաժին էր ընկնում հացահատիկային, 5–9-ը՝ տեխ․, 3,6 և 5,2-ը՝ բանջարաբոստանային և միայն 1,3%-ը՝ կերային բույսերին։
