յանի «Սրբազան տաղերը», Իրանից՝ Լ․ Բազիլի «Ոտնլվայի մեղեդիները», ԱՄՆ–ից՝ Ալան Հովհաննեսի «Լուսածագ», «Արևագալ», «Հարությու՛ն» և այլ երկերը, Ռ․ Ցարդումյանի «Պատարագ»-ը, Հ․ Բեկ– լարյանի «Ցոթ բլուրների արձագանքը» կանտատը, Լ․ ճգնավորյանի միջնադար– յան հոգևոր երգերի շարքը՝ տղամարդ– կանց կամերային երգչախմբի համար, Ֆրանսիայից՝ Ր․ Ուռկանճյանի «Եռամաս պատարագ»-ը, Կիպրոսից՝ Ս․ Աբգարյա– նի կվարտետը, «Ծառ մըն եմ ես» կան– տատը, Անգլիայից՝ Զ․ Շամլյանի՝ Մեծա– րենցի բանաստեղծություններով գրած երգերը ևն։ գ․ Կոմիտասի ստեղծագործությանը, նրա ավանդույթներին ապավինելը, դը– րանցից լայնորեն ու նորովի օգտվելը։ Բուն կոմիտասյան թեմաները մեծ չափով օգտագործել են ԱՄՆ–ում՝ Ա․ Թաթյանը՝ դաշնամուրի կոնցերտում, «Կոմիտաս» օպերայում, Ֆրանսիայում՝ Օ․ Պերպեր– յանը՝ ջութակի կոնցերտում, Կոմիտասի խմբ երգերի փոխադրումներում լարային նվագախմբի համար, Տ․ Ալեքսանյանը՝ Կոմիտասի երգերի փոխադրումներում թավջութակի համար, Արգենտինայում՝ Ա․ Թերզյանը՝ ջութակի կոնցերտում ևն։ Կոմիտասյան սեղմ ու խտացված գեղար– վեստա–փիլ․ մտածողությունն ու դրանից մեկնած ստեղծագործական–արտահայտ– չական սկզբունքները յուրովի դրսևոր– վել են Ա․ Թերզյանի (կվինտետը, «Ատ– մոսֆերներ»-ը), Լ․ Բազիլի (լարային կվարտետները, երգերը, խմբերգերը), Լ․ ճգնավորյանի («Ձայն և լույս» թատե– րանվագը), Հ․ Բոյաջյանի (նվագարանա– յին պիեսները), Ա․ Ջամբազյանի («Ընդ անձրևոտ լուսինը» բալետային երաժշտու– թյունը, Իսահակյանի տեքստերով եր– գերը) և այլոց որոշ երկերում։ դ․ Ա․ Խաչատրյանի ստեղծագործական սկզբունքներին հետևելը։ Ա․ Խաչատըր– յանը միջազգային ճանաչում բերեց հայ երաժշտությանը, որով խոշոր ներգործու– թյուն ունեցավ նաև սվւյուռքահայ կոմպո– զիտորների վրա։ Ասպարեզ եկան «խա– չատրյանական» ոճին հարող բազմաթիվ ու բազմաժանր երկեր՝ Ա․ Թաթյանի «Սիմ– ֆոնիկ պարեր»-ը, Ռ․ Ցարդումյանի «Հայ– կական սյուիտ»-ը, Հ․ Պերպերյանի ջու– թակի պիեսները, կոնցերտը, Լ․ ճգնա– վորյանի դաշնամուրային պարերը, Ս․ Ղա– ․զանչյանի դաշնամուրային երկերը ևն։ ե․ Հայաստան երկրին, նրա անցյա– լին ու ներկային, ողբերգական ճակա– տագրին, վերածնված Սովետական Հա– յաստանին նվիրված բազմաթիվ ու բազ– մաժանր երկերի ստեղծում։ Դրանք խո– սուն վկայությունն են սփյուռքահայ կոմ– պոզիտորների ոչ միայն ազգ․ պատկանե– լության, այլև ինքնորոշման։ Այս մոտեց– մամբ են ստեղծվել Ալան Հովհաննեսի «Թալին», «Արթիկ», «Խորհրդավոր լեռ», «Արարատ», «Անիի ավերակները», «Վա– նա լիճ», «Ախթամար» և տարբեր ժանրերի (կոնցերտ, սիմֆոնիա, դաշնամուրային պիես ևն) այլ երկեր, Օ․ Պերպերյանի «Լուսավորիչ», «Հայրենիք», «Նարեկ» սիմֆոնիաները, Ա․ Պարթևյանի «Կովկաս– յան սիմֆոնիա»-ն, «Տատրագոմի հարսը» օպերան, Հ․ Պերպերյանի «Շողիկ», «Արեգ– նազան» օպերաները, «Խորհուրդ վարդա– նանց», «Աղոթք վաղվա օրվա սեմին» օրատորիաները, Ա․ Թաթյանի «Ձոն Խոր– հըրդային Հայաստանին» սիմֆոնիկ նա– խերգանքը, Լ․ ճգնավորյանի և Ա․ Ջամ– բազյանի սիմֆոնիաները՝ եղեռնի նա– հատակների հիշատակին և շատ ուրիշնե– րի կամերային ու սիմֆոնիկ երկերը։ զ․ Հայ քնարերգությանը դիմելը, որը ազգ․ ոգու, թեմաների, կերպարների, ժանրային պատկերների ստեղծման առատ նյութ է տալիս և սվւյուռքահայ կոմպոզիտորների ինչպես երգային, այն– պես էլ մեծ կտավի երկերի ստեղծման հիմք է դարձել։ Հայ դասական, սվւյուռ– քահայ և սովետահայ պոեզիայի, բանաս– տեղծության էության մեջ թափանցելու կարողությունն ու դրա երաժշտ․ մարմնա– վորումը սփյուռքահայ կոմպոզիտորների նվաճումներից է։ Երգային ժանրի լավա– գույն նմուշների հեղինակներ են՝ է․ Մա– նասը, Դ․ Ալեմշահը, Բ․ Կանաչյանը, Դ․ Ղազարոսյանը, Ս․ Դարամանուկյանը, Հ․ Պերպերյանը, Վ․ Սվաճյանը, Ա․ Մե– սումենցը, Ա․ Պարթևյանը, է․ Հակոբյանը, Ալան Հովհաննեսը, Շ․ Պերպերյանը, Դ․ Յամբեկյանը, ժ․ Ալմուխյանը և ուրիշ– ներ։ Հիշատակելի են Բ․ Կանաչյանի, Հ․ Դրիգոր յանի, Ն․ Դալանդերյանի, Ս․ Բալթայանի, Ա․ Սեսումենցի, Շ․ Արծ– րունու բազմաթիվ մանկական երգերն ու ժողովածուները, է․ Հակոբյանի «Ապրի, Հայաստան», «Դպրոցի ճամբան», Ա․ Նա– զարյանի «Մանկական 20 երգ», Դ․ Հե– պոյանի «Դպրոցական երգարան» և այլ ժողովածուներ։ Այժմ հասակ է առնում սփյուռքահայ կոմպոզիտորների առավել երիտասարդ մի սերունդ՝ Ռ․ ժամկոչյան, Զ․ Դալուստ– յան, Ռ․ Շաքար յան, Ա․ Ղարաբեկյան, Մ․ էքիզյան, Տ․ Պարթևյան և ուրիշներ։ Սվւյուռքահայ կատարողական արվես– տը ավել է միջազգային ճանաչման հասած բազմաթիվ արվեստագետներ, որոնք ազգ․ կատարողական արվեստի բարգավաճմա– նը բերած իրենց ներդրումից զատ, մաս– նակցել են համաշխարհային կատարողա– կան արվեստի զարգացմանը։ Դրանով պետք է բացատրել կատարողական–ման– կավարժական դպրոց ստեղծած այնպիսի երաժիշտների միջազգային ճանաչումը, որպիսիք էին ի․ Կալամյանը, Տ․ Ալեք– սանյանը, Մ․ Բաբա յանը, Կ․ Ավագյանը և ուրիշներ։ Սփյուռքահայ երաժիշտները մեծապես նպաստում են հայ դասական, ժամանակակից երաժշտության տարած– մանը ողջ աշխարհում։ Միջազգային համ– բավի երգիչ–երգչուհիներից են՝ Ա․ Թո– քաթյանը, Զ․ Արամը, Լ․ Չուգասզյանը, Լ․ Ամարան, Ք․ Բերբերյանը, Ա․ Բերբեր– յանը, Մ․ Քրմոյանը, Ա․ Դարյանը, է․ Կա– րապետյան–Զորջը, Ա․ Թերզյանը (ԱՄՆ), Լ․ Սևումյանը (Իտալիա), Լ․ Պոզապալյա– նը (ԴՖՀ), Լ․ Դուրյանը, ժ․ Սերգոյանը (Ֆրանսիա), Կ․ Զոբյանը, Դ․ Հովհաննիս– յանը (Ռումինիա), Ա․ Մանուկյանը (Թուր– քիա), ջութակահարներ՝ Հ․ Կյուտենյանը, Ա․ Աճեմյանը, Մ․ և Կ․ Ավշարյան եղբայր– ները, Մ․ և Վ․ Դոճյան եղբայրները, Անի և Աիդա Դավաֆյան քույրերը, ժ․ Քան– թարջյանը (ԱՄՆ), Օ․ Զոր յանը, Մ․ Բա– րիք յանը, Հ․ Բեդելյանը, Լ․ Չիլինկիրյա– նը, Փ․ Ունջյանը (Անգլիա), Մ․ Տարենտել– յանը, Հ․ Քյուրքչյանը, դաշնակահարներ՝ Ս․ էլմասը, Վ․ Սվաճյանը, Ռ․ Պետրոսյա– նը, Բ․ Բամպուքճյանը, Ս․ Օավրույանը (Ֆրանսիա), Զ․ Խաչատրյանը, Լ․ Ռսկերչ– յանը, Շ․ Արծրունին, Տ․ Ադամյանը, Ա․ Ահարոնյանը (Ուրուգվայ), Փ․ Սիքա– յելյանը (ԱՄՆ), Մ․ Դանիելը, Ա․ Ղազար– յանը (Ավստրիա), Ն․ Արթինյանը (Կանա– դա) և շատ ուրիշներ։ Բացառիկ ճանաչում ունեն տավղահարուհի Շ․ Միլտոնյանը (Իտալիա), երգեհոնահարներ Պ․ ժամ– կոչյանը (ԱՄՆ), Ր․ Ուռկանճյանը (Ֆրան– սիա), էստրադային ժանրում՝ Շ․ Ազնա– վուրը։ Նշանավոր են դիրիժորներ՝ Ա․ Աս– լանյանը, Հ․ Ցաղճյանը, Ռ․ Գրիգորյանը, Վ․ Դոճյանը, Կ․ Կարապետյանը (ԱՄՆ), Ա․ էֆրիկյանը (Իտալիա), Ռ․ Ակոբը (ԴՖՀ), Ր․ Արմենյանը (Կանադա) և ուրիշ– ներ։ Սփյուռքահայության մշակութային կյանքում մեծ է երգչախմբերի դերն ու նշանակությունը։ Հիշատակելի են՝ «Կո– միտաս» (ԱՍՆ, Ֆրանսիա, Թուրքիա, Ռումինիա, Բուլղարիա, Անգլիա, իրան), «Դուսան» (Լիբանան, Իրան, ԱՄՆ), «Արաքս» (Արգենտինա), «Ա․ Խաչատըր– յան», «Երևան» (Բուլղարիա), «Շնորհալի» (Եգիպտոս), «Արարատ» (Եթովպիա, Իրան) և այլ երգչախմբեր։ Սփյուռքահայ երաժշտագիտությունը (տեսություն, երաժշտ․ ազգագրություն, երաժշտ․ քննադատություն) նույնպես զգալի ներդրում ունի։ Երաժշտ․ ազգա– գրության նշանավոր ներկայացուցիչնե– րից էր Ս․ Թումաճանը։ Այդ բնագավառում որոշակի ներդրում ունեն Վ․ Սրվանձըտ– յանը, Հ․ Սեհրապյանը։ ժող․ և հոգեոր երաժշտության հավաքման, ուսումնասիր– ման ասպարեզում նշանակալից ավանդ են մուծել Ն․ Սերգոյանը, Ղ․ Տայանը, Ա․ Այդինյանը, Ս․ Փոլադյանը, Վ․ Սար– գըսյանը, է․ Հակոբյանը և ուրիշներ։ Սփյուռքահայ շատ երաժշտագետների (Դ․ Քերեսթեճյան, Շ․ Պերպերյան, Ս․ Փո– լադյան, Ֆ․ Աբրահամյան, Ջ․ Սարյան, ի․ Պողոսյան և ուրիշներ) գործունեությու– նը ընդգրկում է նաև այլ մշակույթների ուսումնասիրություն։ Սփյուռքի պայման– ներում հաճախ նախաձեռնվում են կազ– մակերպված երաժշտ․ միջոցառումներ․ 1970-ական թթ–ից համազգային ու մի– ջազգային ընդգրկումով դրանք ավելի նշանակալից են դարձնում «Հայ երա– ժըշտության բարեկամները» Ֆրանսիա– յում, «Հայ սիմֆոնիկ երաժշտության միու– թյունը» Լոս Անջելեսում, «Հայ երաժըշ– տության ինստիտուտը» Լոնդոնում ևն։ Ց․ Բքւոււոյան Պատկերազարդումը տես 609-րդ էջից առաջ, 416–417–րդ էջերի միջև, աղյուսակ XXXII, և 624–625-րդ էջերի միջև, աղյու– սակներ XXXIII–XXXIV, ներդիրներում։ Գբկ․ Դապասաքալյան Գ․, Դիրք երաժշտական, ԿՊ, 1803։ Տնւոեսյան Ե․, Նկարագիր երգոց Տայասաանեայց ս․ եկե– ղեցւոյ, ԿՊ, 1874։ "Հիսարլյան Ա․, Պատ– մություն հայ ձայնագրության և կենսագրու– թյունք երաժիշտ ազգայնոց (1768–1909), ԿՊ, 1914։ Մ և լ ի ք յ ա ն Ս․, Ուրվագիծ հայ երաժշտության պատմության, Ե․, 1935։ Կ ո– մ ի տ ա ս, Տայ գեղջուկ երաժշտություն, Փա– րիզ, 1938։ Կոմիտաս, Տողվածներ ե
