մեթոդները կիրառվում են նաև պլազմայի ֆիզիկայում (պլազմայի հատկությունները մագնիսական դաշտում ձևականորեն հիշեցնում են օպտիկապես ակտիվ միաառանցք բյուրեղի հատկությունները)։
Գրկ․ Шубников А․ В․, Основы оптической кристаллографии, М․, 1958․
ԲՅՈՒՐԵՂԱՖԻԶԻԿԱ, գիտություն բյուրեղների ֆիզիկական հատկությունների մասին։ Ուսումնասիրում է բյուրեղների պլաստիկ դեֆորմացիայի, ամրության, աբսորբման, մագնիսական, լյումինեսցենտային, գերհաղորդականության, սեգնետոէլեկտրական և ֆիզիկական այլ երևույթների հետ կապված հարցերը։ Բ–ի այն բաժինը, որն ուսումնասիրում է բյուրեղների օպտիկական հատկությունները, կոչվում է բյուրեղաօպտիկա։ Բ․ ուսումնասիրում է նաև բյուրեղներում տեղի ունեցող ֆիզիկական երևույթների կապը բյուրեղների ներքին սիմետրիայի և ատոմային կառուցվածքի հետ։ Բ–ում էական նշանակություն ունեն բյուրեղների անիզոտրոպությունը և նրանց կառուցվածքի կատարելությունը։ Ուստի Բ․ զբաղվում է նաև բյուրեղների արատների հարցերով։ Բ–ի կարևոր խնդիրներից է պահանջվող հատկություններով բյուրեղային նյութերի ստացումը, բյուրեղների աճի, ներքին կառուցվածքի ուսումնասիրումը։
Գրկ․ Белов Н․ В․, Структурная кристаллография, М․, 1951; Попов Г․ М․, Шафрановский И․ И․, Кристаллография, 4 изд․, М․, 1964․
ԲՅՈՒՐԵՂՆԵՐ, բազմանիստի տեսք ունեցող պինդ մարմիններ, որոնցում մասնիկների դասավորությունը որոշակի է։ Յուրաքանչյուր միներալային նյութի բնորոշ է բյուրեղային իր ձևը, որը կախված է նրա քիմ․ կազմից և կառուցվածքից, ինչպես նաև բյուրեղացման պայմաններից։ Ամորֆ նյութերը (ապակի, պարաֆին) Բ․ չեն գոյացնում։ Բնական կամ տեխ․ պինդ նյութերի զգալի մասը բազմաբյուրեղային են և կազմված են անկանոն կողմնորոշված, մանր բյուրեղային հատիկներից (կրիստալիտներ)։ Այդպիսիք են ապարներից շատերը, մետաղները և համաձուլվածքները։ Առանձին խոշոր Բ․ կոչվում են միաբյուրեղներ։ Առաջացման բարենպաստ պայմանների դեպքում Բ. լինում են այս կամ այն համաչափության կանոնավոր բազմանիստեր։ Բ–ի երկրաչափական ձևը հիմնականում պայմանավորված է նրանց ներքին կառուցվածքով։ Բ–ի նիստերը համընկնում են տարածական ցանցի հարթ մակերեսի, իսկ կողերը՝ ամենախիտ կողերի հետ, այսինքն՝ այն շարքերի, որոնց երկարությամբ ցանցի հանգույցներն առավել խիտ են։ Բ–ի կարևոր ֆիզիկական հատկություններն են՝ միատարրությունը և անիզոտրոպությունը։ Բ․ առաջանում են գերհագեցած լուծույթներից, սառչող գոլորշիներից, հալույթներից, ինչպես նաև պինդ վիճակից՝ վերաբյուրեղացման ճանապարհով (տես Բյուրեղացում)։ Անբավարար սնուցման դեպքում Բ–ի մի նիստը կարող է շատ զարգանալ, մյուսը՝ քիչ, ըստ որում մի քանիսը կարող են ընդհանրապես անհետանալ։ Հետևաբար միևնույն նյութի Բ․ կարող են ստանալ տարբեր տեսք։ Միևնույն նյութի Բ–ի նիստերի կազմած անկյունները միշտ հաստատուն են։ Սա երկրաչափական բյուրեղագիտության առաջին՝ անկյունների կայունության օրենքն է (Ն․ Մտենոն, 1669), որի հիման վրա կարելի է որոշել Բ–ի նյութը։ 1867-ին ռուս գիտնական Ա․ Վ․ Գադոլինը սահմանեց, որ գոյություն ունի բյուրեղագիտական բազմանիստերի ընդամենը 32 դաս։ Յուրաքանչյուր դաս բնորոշվում է համաչափության որոշակի տարրերով․ 1, 2, 3, 4 և 6 կարգի պտտման առանցքներ (գծ․), համաչափության կենտրոն (գծ․), 3, 4, 6 կարգի ինվերսիոն պտտման առանցքներ (գծ․) և համաչափության հարթություններ (գծ․)։ Այդ 32 դասերը ստորաբաժանվում են յոթ՝ տրիկլինային, մոնոկլինային, ռոմբային, տետրագրնային, հեքսագոնային, տրիգոնային, խորանարդային համակարգերի։ Ե․ Մ․ Ֆեոդորովը տեսականորեն սահմանեց (1890), որ գոյություն ունի Բ–ի տարածական դասավորության ընդամենը 230 խումբ, որը հետագայում հաստատվեց ռենտգենաստրուկտուրային վերլուծությամբ։ Բնության մեջ հայտնի են Բ–ի 47 պարզ ձևեր (տես Պարզ ձևեր)։ Բ–ից շատերն օժտված են մի շարք առանձնահատկություններով, որոնցից է հերձումը՝ նյութի առանձին մասնիկների անջատումը բյուրեղից՝ նիստին զուգահեռ հարթություններով։ Կատարյալ հերձում ունեն փայլարների խմբի միներալները՝ հալիտը, գալենիտը։ Խորանարդային համակարգում բյուրեղացող նյութերից բացի մնացածները ունեն ջերմային ընդարձակման տարբեր գործակիցներ, տարբեր ջերմա- և էլեկտրահաղորդականություն։ Բոլոր Բ–ին բնորոշ են ճկունությունը, կարծրությունը և երկբեկումը (բացի խորանարդային համակարգից)։ Բնության մեջ հանդիպում են տարբեր մեծության՝ մի քանի մմ-ից մինչև մի քանի մ և հարյուրավոր կգ քաշ ունեցող Բ․։
Բ․ օգտագործվում են տեխնիկայի և արդյունաբերության տարբեր բնագավառներում։ Քվարցի Բ․ օգտագործվում են ռադիոտեխնիկայում, կալցիտինը՝ օպտիկայում, ալմաստինը՝ հորատման գործում, կտրող և հղկող սարքերում, ռուբինի և շափյուղայի Բ․՝ ճշգրիտ սարքերում։ Ժող․ տնտեսության տարբեր ասպարեզներում կիրառվում են նաև հազարավոր արհեստական Բ․, որոնցից մի քանիսի արտադրությունը տարեկան հասնում է հարյուրավոր տոննաների։
Գրկ․ Бакли Г․, Рост кристаллов, пер․ с англ․, М․, 1954; Банюн Ч․, Кристаллы, пер․ с англ․, М․, 1970; Шаскольская М․ П․, Кристаллы, М․, 1959․
ԲՅՈՒՐԵՂՆԵՐԻ ԱՐԱՏՆԵՐ, բյուրեղային ցանցի իդեալական կառուցվածքի խախտումներ։ Պայմանավորված են ատոմների ջերմային տատանումներով, առաջանում են նաև բյուրեղային ցանցի ուժեղ մեխանիկական դեֆորմացիաների, ջերմային թրծման (բյուրեղի կտրուկ սառեցում), մեծ էներգիայի մասնիկներով բյուրեղի ռմբակոծման հետևանքով։ Բոլոր բյուրեղներն անկատար են․ բյուրեղացման պրոցեսը միշտ էլ ուղեկցվում է արատների գոյացմամբ։ Բ․ ա․ լինում են՝ կետային (զրոչափանի), գծային (միաչափ), մակերևույթներ կազմող (երկչափանի) և ծավալային (եռաչափ)։ Կետային արատներն իրենց հերթին լինում են՝ էներգետիկ, էլեկտրոնային և ատոմային։ Ջերմային տատանումների քվանտների՝ ֆոնոնների էներգիայի տեղային ֆլուկտուացիաները կետային էներգետիկ արատների առաջացման պատճառն են։ Էլեկտրոնային արատներից են էքսիտոնները (էլեկտրոններից և խոռոչներից կազմված արատներ), էլեկտրոնների ավելցուկը կամ պակասը։ Ատոմային արատները ատոմների պարբերական դասավորության խախտումներն են։ Դրանց թվին են պատկանում թափուր տեղերը՝ ցանցի հանգույցներ, որոնք զբաղեցված չեն ատոմներով։ Ատոմը կարող է պոկվել իր տեղից (հանգույցից) և անցնել բյուրեղի մակերևույթ՝ առաջացնելով Շոտկիի արատ (նկ․ 1), իսկ երբ ատոմը, պոկվելով ցանցի
