«ԲՋՆԻ», ածխաթթվա–հիդրոկարբոնատա– նատրիումային բաղադրության հանքային ջուր։ Բացի НСОз և Na գերակշռող բա– ղադրամասերից ոչ մեծ քանակությամբ պարունակում է Cl, Տ04, Ca, Mg, НгБЮз, К են։ «Р․» հանքային ջուրը հայտնաբերվել է 1967-ին, մակերես է դուրս գալիս հորատանցքերով Արզական և Բջնի գյուղերի շրջակայքում։ Ջրի ելքերի շրջանը գտնվում է Հրազդան գետի միջին հոսանքում, Երեանից 35 կմ հս․ և կազմված է մետամորֆային ապարներից։ Ջրի ընդ– հանուր հանքայնացումը տատանվում է 4,2-ից մինչե 5,1 գ/չ, ջերմաստիճանը՝ Արզականում 44°Cէ, Բջնիում՝ 36°С, «Բ․»-ի պարունակությունը՝ 2,5 գ/ւ, հորատանց– քերի դեբիտը մեծ է։ «Բ․» շատ նման է Բորժոմի ջրին՝ նրանից տարբերվելով ՏՕհ՜Ի ավելի բարձր պարունակությամբ։ Օգտագործվում է որպես խմիչք և բուժիչ ջուր՝ աղեստամոքսային հիվանդություն– ների և նյութափոխանակության խախտում– ների դեպքում։
ԲՋՋԱԲԱՆ ՈՒԹՏՈՒՆ, ցիտոլոգիա (հուն․ xuto£ – բջիջ» X6yo£ – գիտու– թյուն), գիտություն բջջի մասին։ P․ ուսում– նասիրում է բազմաբջիջ կենդանիների ու բույսերի բջիջները, բջիջների չբաժանված կորիզա–բջջապլազմային համալիրները (սինցիտիումներ և պլազմոդիումներ), միաբջիջ կենդանական ու բուսական օր– գանիզմները, ինչպես նաև բակտերիանե– րը։ P․ կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում կենսաբանական գիտությունների շար– քում, քանի որ բջջային կառուցվածքները բոլոր կենդանի էակների կազմության, գործունեության և անհատական զարգաց– ման հիմքն են հանդիսանում։ P․ միաժա– մանակ կենդանիների հյուսվածաբանու– թյան, բույսերի անատոմիայի (տես Անա– տոմիա բույսերի), ւցրոտիստուոգիայի և բակտերիաչոգիայի բաղկացուցիչ մասն է։ P-յան առաջընթացը կապված է բջիջնե– րի հեաազոտման մեթոդների զարգացման հետ։ Բջջային կառուցվածքը հայտնաբերել է անգլ․ գիտնական Ռ․ Հուկը, 1655-ին։ Հոլանդացի Ա․ Լեենհուկը առաջինը նկա– րագրեց միաբջիջ օրգանիզմները, մանրէ– ները, ողնաշարավոր կենդանիների էրի– թրոցիտներն ու սպերմատոզոիդները։ XVI11 դ․ հետազոտողները բջիջը դիտում էին որպես մի սնամեջ թաղանթ։ XIX դ․ առաջին տասնամյակներում բուսաբանու– թյան մեջ բջիջը հաստատվեց որպես կա– ռուցվածքային միավոր։ Բացահայտվեց բջջի փոխակերպումը բույսերի անցկաց– նող տարրերի։ Հայտնի դարձան ստորա– կարգ միաբջիջ բույսերը։ Բջիջը սկսեց դիտվել որպես կենսական հատկություն– ներով օժտված անհատ։ 1828-ին գերմ․ գիտնական Գ․ Մոլը առաջինը դիտեց բու– սական բջջի բաժանումը։ 1838-ին գերմ․ գիտնական Թ․ Շվանը, հենվելով գերմ․ բուսաբան Մ․ Շլայդենի աշխատանքների վրա, մշակեց բույսերի և կենդանիների կառուցվածքի ու զարգացման ընդհանուր բջջային տեսություն։ Այդ տեսության մշակումից հետո սկսում են տվյալներ ի հայա գալ հօգուտ այն բանի, որ բջջի կյանքում գլխավորը նրա պարունակու– թյունն է և ոչ թե թաղանթը։ Որպես այդ պարունակության անուն 1846-ին Մոլն առաջարկեց պրոտոպլազմա տերմինը։ Հա– կառակ Շվանի և Շլայդենի, որոնք գտնում էին, թե բջիջն առաջանում է ոչ բջջային նյութից՝ ցիտոբլաստից, XIX դ․ 40-ական թթ․ արմատավորվում է այն համոզմունքը, որ բջիջների բազմացումը տեղի է ունե– նում բաժանման ճանապարհով։ P-յան զարգացմանը խթանեց գերմ․ ախտաբան Ռ․ Վիրհովի «ցելյուլյար ախտաբանու– թյան» տեսությունը (1858)։ Վիրհովն առաջ քաշեց «Omnis cellula e cellula» (ամեն մի բջիջ բջջից է) սկզբունքը։ Արտահայտվե– լով ախտաբանության հումորալ տեսու– թյան դեմ, ըստ որի օրգանիզմի հիվան– դությունները դիտվում էին որպես հյու– թերի ախտահարման հետեանք, Վիրհովն ապացուցում է, որ բոլոր հիվանդություն– ների հիմքում ընկած է օրգանիզմի բջիջ– ների այս կամ այն խմբի կենսագործու– նեության խանգարումը։ 1861-ին գերմ․ ֆիզիոլոգ է․ Բրյուկեն ցույց տվեց պրոտո– պլազմայի կազմության բարդությունը։ XIX դ․ վերջին քառորդում բջջի ցիտո– պլազմայում հայտնաբերվեցին մի շարք կայուն բաղադրամասեր՝ օրգանոիդներ, ցենտրոսոմներ, միտոքոնդրիաներ, Գոչ– ջիի համաւիր, բջջակորիզներում՝ նուկ– լեինաթթուներ։ Նկարագրվեցին բույսե– րում, այնուհետե նաև կենդանիների օր– գանիզմներում բջջի կարիոկինեզային բա– ժանումը (տես Միտով)։ Ստեղծվեց քրո– մոսոմների անհատականության տեսու– թյունը և դրանց թվի հաստատունության կանոնը։ Այնուհետե բացահայտվեց սե– ռական բջիջների զարգացման ժամանակ քրոմոսոմների թվի ռեդուկցիայի երևույ– թը, հաստատվեց, որ բեղմնավորումը տեղի է ունենում ձվաբջջի կորիզի և սպեր– մատոզոիդի կորիզի միաձուլմամբ։ Բույ– սերի բազմացման ժամանակ նկատվում է անսեռ (դիպլոիդ) և սեռական (հապլո– իդ) սերունդների հաջորդականությունը։ 1882-ին Մեչնիկովը հայտնաբերեց ֆա– գոցիտոզի երևույթը։ Ստեղծվեց բուսական և կենդանական բջիջների թափանցելիու– թյան (թաղանթային) տեսություն, մշակ– վեցին կենդանի բջջի ներկման մեթոդներ։ XX դ․ առաջին երեք տասնամյակներում հաստատվեց Գոլջիի համալիրի մասնակ– ցությունը գեղձազատուկների և այլ նյու– թերի հատիկանման արտադրությանը։ Բջջային կառուցվածքների գործունեության բացահայտման գործում էական հաջողու– թյունների հասան 50-ական թթ․ հետո միայն։ Հաստատվեց քրոմոսոմների թվի և ձևաբանության տեսակային առանձնա– հատկությունը, որը հետագայում օգտա– գործվեց բույսերի ու կենդանիների, ինչ– պես նաև ֆիչոգենեզի բացահայտման հա– մար։ XX դ․ Բ–յան զարգացման վրա հսկա– յական նշանակություն ունեցավ Մենդելի բացահայտած օրենքը (1900) (տես Մեն– դեչիզմ)։ Սեռական և մարմնական բջիջ– ներում ընթացող պրոցեսների ուսումնա– սիրությունը հնարավորություն տվեց ստեղ– ծել ժառանգականության քրոմոսոմային տեսություն։ XX դ․ 20-ական թվականնե– րին նկարագրվեցին հիբրիդային սերունդ– ների ժառանգական հատկանիշների ճեղք– ման քրոմոսոմային մեխանիզմները, ստեղծվեց կենդանիների և բույսերի մեծ մասի սեռի որոշման քրոմոսոմային մեխա– նիզմ։ XX դ․ 50-ական թթ․ Բ․ սկսեց իր զարգացման ժամանակակից փուլը։ Հե– տազոտության նոր մեթոդների մշակումը և սահմանակից առարկաների հաջողու– թյունները խթանեցին Բ–յան բուռն զար– գացումը, նպաստեցին Բ–յան, կենսաքի– միայի, կենսաֆիզիկայի և մոլեկուլային կենսաբանության միջև սահմանների վե– րացմանը։ էլեկտրոնային մանրադիտա– կի օգնությամբ ուսումնասիրվեց բջջի ենթամանրադիտակային ձևաբանությու– նը, բացահայտվեցին նոր ուլտրամանրա– դիտակային կոմպոնենտներ՝ պլազմայի թաղանթ, ռիբոսոմներ, լիզոսոմներ, դիկ– տիոսոմներ ևն։ Ենթամանրադիտակային հետազոտություններով բջիջները բաժան– վեցին 2 դասի՝ պրոկարիոտներ (բակտերիաներ, կապտականաչ ջրիմուռ– ներ, ճառագայթասնկեր) և է ու կ ա– ր ի ո տ ն և ր (բոլոր բազմաբջիջ օրգա– նիզմների հյուսվածքային բջիջները, միաբջիջ բույսերն ու կենդանիները)։ Առա– ջինները պարզագույն բջիջներն են և երկ– րորդներից տարբերվում են տիպիկ կո– րիզի բացակայությամբ, այսինքն չունեն կորիզակ, բջջաթաղանթ, քրոմոսոմ, հիս– տոններ, միտոքոնդրիաներ, Գոլջիի համա– լիր։ Բջջի գենետիկական ֆունկցիաների հետազոտման համար մեծ նշանակություն ունեցավ ԴՆԹ–ի հայտնաբերումը բջջի ցիտոպլազմային տարրերում և միտոքոնդ– րիաներում։ Բացի իր ուղղակի խնդիրներից, Բ․ նպաստում է նաև մի շարք կարևոր կենս․, բժշկ․ և գյուղատնտ․ պրոբլեմների լուծ– մանը։ Նայած հետազոտության մեթոդ– ներին ու օբյեկտներին, Բ․ բաժանվում է՝ ցիտոգենետիկայի, կարիոսիստեմատի– կայի, ցիտոէկոլոգիայի, ճառագայթային Բ–յան, օնկոլոգիական Բ–յան։ ՀՍՍՀ–ում բջջաբանական առաջին լաբորատորիան կազմակերպվել է 1935-ին, ՍՍՀՄ ԳԱ հայ– կական մասնաճյուղում։ Մեր հանրապե– տությունում ներկայումս Բ–յան բնա– գավառում աշխատանքներ են կատարվում Երևանի պետ․ համալսարանի գենետի– կայի և բջջաբանության ամբիոնում և վերջինիս կից բջջաբանության պրոբլե– մային (1964), ինչպես նաև ՀՍՍՀ ԳԱ փոր– ձառական կենսաբանության ինստ–ի մու– տագենեզի լաբորատորիաներում։ Բ–յան զարգացման գործում ՀՍՍՀ–ում մեծ ավանդ ունեն Ա․ Արարատյանը, Հ․ Բատիկյանը և ուրիշներ։ Գրկ․ Кацнельсон 3․ С․, Клеточ– ная теория в ее историческом развитии, Л․, 1963; Руководство по цитологии, т․ 1–2, М․– Л․, 1965–66; Робертис де Э․, Но– винский В․, С аэс Ф․, Биология клетки, пер․ с англ․, М․, 1973․
ԲՋՋԱՀՅՈՒԹ, բուսական բջիջների վա– կուոլներում պարունակվող հեղուկ։ Բ․ անջատվում է ցիտոպլազմայից և կազմ– ված է ջրից ու կոլոիդային տարբեր նյու– թերից։ Բ–ի մածուցիկությունը երկու ան– գամ մեծ է ջրի մածուցիկությունից։ Բ–ի բաղադրությունը յուրահատուկ է բույսի յուրաքանչյուր ընտանիքին, տեսակին և կախված է բույսի ու նրա առանձին բջիջ– ների հասակից, աճման պայմաններից։ Բ․ պարունակում է ածխաջրեր, պեկտին– ներ, ալկալոիդներ, դաբաղանյութեր, որոշ
