2․ Արվեստ ու մ, դեկորատիվ– կիրառական արվեստ ու մ և արձանագործ ու թյան մեջ օգ– տագործվող նյութ, որը հայտնի է եղել հնագույն ժամանակներից։ Լինելով դյու– րահալ և հեշտ մշակվող, ամուր, աչքի ընկնելով հաճելի երանգով ու փայլով՝ P․ հնագույն ժամանակներից օգտագործվել է ինչպես գործիքների ու զենքերի, այնպես էլ իրերի և զարդերի պատրաստման ժամա– նակ։ Я-ի փոշին և նուրբ թերթիկները ծա– ռայում են փայտը, ոսկրը, սև մետաղները և գիպսը բրոնզապատելու համար։ P-ի հատկությունները (ճկունություն, կպչու– նություն, պլաստիկություն) հնարավորու– թյուն են ընձեռում արձանի ամենամանր մասերը վերարտադրել, առանց հավելյալ «Քարայծ* (մ․ թ․ ա․ XIII–XI դդ․, Արթիկի բրոնզեդարյա դամբա– րանադաշտ, Հայաս– տանի պատմության պետական թան գա* բան, ԵրԱան) նեցուկի ստեղծել ծավալային կոմպոզի– ցիաներ, ստանալ սնամեջ, համեմատաբար թեթև ձուլվածքներ։ P․ օքսիդանալով ձեռք է բերում կայուն երանգներ (բնական բրոն– զափայլ), լավ է ենթարկվում ոսկեզօծման, դրվագման, փորագրման, որոնք բազմա– զան են դարձնում առարկայի գույնն ու ֆակտուրան։ Մ․ թ․ ա․ III հազարամյակում Միջագետ– քում և 2-րդ հազարամյակում Եգիպտոսում բաց կաղապարներով ձուլումը փոխարին– վել է կավե երկփեղկ փակ կաղապարնե– րով ձուլումով։ Միջին Արևելքում I հա– զարամյակի վերջին բրոնզյա իրերը դըր– վագազարդվել են պղնձով, արծաթով, երբեմն՝ նաև ոսկով։ Չինաստանում, ուր P․ հայտնի էր մ․ թ․ ա․ 2-րդ հազարամյա– կից, կիրառվել է, այսպես կոչված, մոմե ձուլման եղանակը։ Հունաստանում մ․ թ․ ա․ V–IV դդ․ բրոնզե մեծ արձաններ ձու– լելիս կիրառել են «մոմե մոդելը կորու– սելու» եղանակը, որը մինչև օրս էլ կիրառ– Արգիշտի Ա–ի բրոնզե վահանը (մ․ թ․ ա․ VIII դ․, Կարմիր բլուր, Հայաստանի պատմության պետական թանգարան․ Երևան) ձախից Կաթսայի զարդ ցուլի գլխի ձևով (մ․ թ․ ա․ VIII դ․, Թոփրակ–կալե, Բրիտանական թան– գարան, Լոնդոն) աջից ժ․ Ա․ Հ ու դ ո ն․ «Դիանա», բրոնզ (Հայաստանի Պե– տական պատկե– րասրահ, Երևան) վում է մոնումենտալ քանդակագործության բնագավառում։ Հին Հռոմում հուշարձան– ները (Մարկոս Ավրելիուսի հեծյալ արձա– նը Հռոմի Կապիտոլիումում, մ․ թ․ II դ․), կիսանդրիները, կանթեղները ձուլում էին մեծ հատվածներով։ Միջին դարերում P-ից ձուլել Են եկեղեցական և պալատական սպասք, կահույքի մասեր, տաճարների քանդակազարդ դռներ, կաթսաներ, կեն– ցաղային առարկաներ։ Վերածնության դա– րաշրջանում «մոմե մոդելը կորուսելու» եղանակով են ձուլվել Լ․ Գիբերտիի Ֆլո– րենցիայի Բապտիստերիումի դռները (հս․ 1404–24, արլ․ 1425–52), Դոնատելլոյի (1447–53, Պադուա) և Ա․ Վեռոկքիոյի (1479–90, Վենետիկ) հեծյալ արձանները։ XVI դ․ Ռուսաստանում P-ի ձուլումը բարձր Բրոնզե կաթսա (1232, Հաղարծինի վանք, Հայաստան նի պատմության պետական թան– գարան, Երևան) մակարդակի հասավ (Ա․ Չռխով, «Ցար– պուշկա», 1586, մոտ 40 ա, Մոսկվա, Կրեմլ)։ XIX դ․ 2-րդ կեսից գեղարվեստական իրերը էժանացնելու նպատակով P-ի ձուլումը խիստ նվազել է։ XIX դ․ վերջին և XX դ․ սկզբին մի շարք իմպրեսիոնիստների (Օ․ Ռոդեն, Ա․ Բուրդել, Շ․ Դեսպիո, Զ․ Մանցու) գործերում P․ գեղարվեստա– կան նոր հատկանիշներ է ձեռք բերել։ Սո– վետական արձանագործության մեջ P․ լայն և բազմազան կիրառություն է գտել Վ․ Ի․ Մուխինայի, Ս․ Դ․ Լեբեդևայի, Ա․ Տ․ Մատվեևի գործերում։ Հայերը P․ ստացել են դեռ վաղ ժամա– նակներից։ էջմիածնի շրջակայքում գըտ– նըված բրոնզե առաջին առարկաները վերաբերում են մ․ թ․ ա․ IV հազարամյա– կին։ Մինչև III հազարամյակի վերջը զեն– քերը, զարդերը, գործիքները պատրաստ– վել են միայն արսենային P-ից, հետագա– յում՝ բարձրորակ անագապղնձից։ P․ հա– ճախ ստացվել է պղնձի, արսենի, անագի, կապարի, երբեմն էլ ծարիրի համաձուլ– վածքից։ Մ․ թ․ ա․ II հազարամյակին վերա– բերող ցուլերի, այծերի և այլ կենդանինե– րի ու թռչունների բրոնզաձույլ արձանիկ– Հ․ Գյուրջյան․ Գ․ Ցակուլովի դիմա– քանդակը, բրոնզ (1928, Հայաստանի Պետա– կան պատկերասրահ, Երևան), ձախից Ի․ Դ․ Շադր․ Մ․ Գորկու դիմաքանդակը, բրոնզ (1939, Հայաստանի Պետական պատ– կերասրահ, Երևան), աշից ներ, ռազմակառքերի մոդելներ, դրվա– գումով և փորագիր գոտիներ են հայտնա– բերվել Լճաշենում, Արթիկում ևն։ Ուրար– տական շրջանում (մ․ թ․ ա․ IX–VI դդ․) P-ից ձուլել են արձաններ և արձանիկներ, կահույքի մասեր, դրվագումով և փորա– գրությամբ, բարձր արվեստով հարդարել են զենքեր (վահաններ, սաղավարտներ, կապարճներ), այլ առարկաներ։ Ուրար– տուի անկումից հետո՝ հին հայկ․ շրջանում նույնպես P-ից պատրաստել են արձաններ, և արձանիկներ, պաշտամունքային և կեն– ցաղային իրեր։ Դիսանե և Դեմետրա աստ– վածուհիների բրոնզաձույլ արձանները, ըստ ՀովհանՄամիկոնյանպատմիչի, ունե– ցել են 12–15 կանգուն բարձրություն։ Մի– ջին դարերում պատրաստվել են գեղար– վեստորեն ձևավորված հավանգներ, կան– թեղներ, բուրվառներ։ Մեծարժեք շինվածք է Հաղարծնի վանքի բրոնզե մեծ կաթսան՝ հայերեն արձանագրությամբ (1232, քաշը՝ 350 կգ, Հայաստանի պատմության պետ․ թանգարան)։ Սովետական օրոք P․ Հա– յաստանում լայն կիրառություն է ստացել մոնումենտալ և կիրառական արվեստում։ Երևանում կանգնեցվել են Հ․ Թումանյանի (քանդակագործ՝ Արա Սարգսյան, 1957), Ա․ Սպենդիարյանի (քանդակագործներ՝ Արա Սարգսյան և Ղ․ Չուբարյան, 1957), Ա․ Իմահակյանի (քանդակագործ՝ Ս․ Բաղ– դասարյան, 1965), Մ․ Նալբանդյանի (քան– դակագործ՝ Ն․ Նիկողոսյան, 1966) բրոն– զաձույլ արձանները։ Գրկ, Աբրահամյան Վ․ Ա․, Ար– հեստները Հայաստանում IV–XVIII դդ․, Ե․, 1956։ Առաք ել յան Բ․ Ն․, Քաղաքները և արհեստները Հայաստանում IX–XIII դդ․, հ․ 1, Ե․, 1958։ Смирягин А, П․, Про-
