Գանձասար․ Հովհաննես Մկրտիչ վանքի ընդհանուր տեսքը հարավից Գանձասար, եկեղեցու (1216–38) թմբուկը արևմուտքից Գանձասար․ ’’Հովհաննես Մկրտիչ վանքի հատակագիծը (եկեղեցի՝ 1216–38, գավիթ՝ XIII դ․ 40–50-ական թթ․) ցել է հարուստ ձեռագրատուն, դպրանոց։ Գ–ում ստեղծվել են բարձրարժեք ձեռագը– րեր, կրթվել են հոգևոր գործիչներ, որոնք իրենց նպաստն են բերել Խաչենի և հարա– կից շրշանների մտավոր և մշակութային կյանքի զարգացմանը։ XIV դ․ վերշից դար– ձել է Աղվանից կաթողիկոսության աթո– ռանիստը, որին ժառանգաբար տիրել են Հասան–ՋաւաԱանները։ XVII դ․ Գ–ի կա– թողիկոսները սերտ համագործակցել են Ղարաբաղի մելիքությունների ազատա– գրական ոգորումներին։ XVIII դ․ Գ․ դար– ձել է ազատագրական շարժումների կենտ– րոն։ Դարասկզբին Գ–ի կաթողիկոս Եսա– յի Հասան–Զալալյանի շուրշն էին համա– խմբվել շարժման ղեկավար գործիչները։ Սկսած 1703–04-ից Գ–ից Ռուսաստան են հղվել դիմումներ ու նամակներ՝ թուրք– պարսկական լծից ազատագրելու խնդիր– քով։ Հայերը խոստանում էին ծառայել ռուս, պետությանը, կռվել նրա դրոշի ներքո։ Դիմումների ու երդմնաթղթերի տակ գրված է եղել <ի դրան մեծի և սուրբ աթոռոյս Գանձասարայ»։ Ազատագրական շարժման կենտրոնի դերը Գ․ պահպանել է մինչև 1815-ը, երբ ցարական կառավա– րության հրահանգով Գ–ի կաթողիկոսու– թյունը վերացավ, իսկ նրան Փոխարինած միտրոպոլիտության աթոռանիստը դար– ձավ Շուշին։ Շառլ Դիլի կարծիքով Գ․ հայ ճարտ–յան հինգ ամենաուշագրավ կոթողներից մեկն է։ Պահպանվել են տաճարը և գավիթը։ Տաճարը 1216–38-ին կառուցել է Ներքին Խաչենի իշխան Հասան Ջալալ–Դոլան, իսկ գավիթը 1261-ին հիմնադրել են Հասանը ու նրա կին Մամքանը, և ավարտել է նրանց որդի Աթաբակը 1266-ին։ Այե ուղղանկյուն, ներսից խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով կառույց է։ Ա^Ի է ընկնում ճարտ․ հարուստ հարդա– րանքով․ ներսում, թմբուկի հիմքին տեղա– դրված են բարձրաքանդակ գլուխներ (խո– յի, ցուլի, մարդու), բեմառաշքը զարդար– ված է երկրաչափական քանդակներով։ Արտաքին հարդարանքում ճարտարապե– տի ուշադրության կենտրոնում են եղել 16 նիստանի թմբուկը և հովանոցաձև վե– ղարը։ Թմբուկի նիստերը մեկընդմեշ ջլատ– ված են անկյունաձև խորշերով, որտեղ տեղադրված են երկու կտիտորների, Ադամի և Եվայի, Քրիստոսի, Աստվածա– մոր բարձրաքանդակները։ Թմբուկի նիս– տերը պսակված են քարի նրբագույն, քանդակազարդ պաննոյով։ Նշանավոր է նաև գավիթը, որն արմ․ մասում երկու հզոր սյուներին և արլ․ պատի որմնասյու– ներին հանգչող կամարների առկայու– թյամբ ընդարձակ դահլիճ է։ Երդիկավոր, շթաքարե ծածկը դրված է խաչաձևվող եր– կու զույգ կամարների վրա։ Խաչվող կա– մարներով ծածկի այդ ինքնատիպ համա– կարգը Գ–ում բարձր զարգացման է հասցը– ված։ Համանման գավիթներ կան Հաղ– բատում և Մշկավանքում։ Հավանաբար երեքն էլ նույն ճարտարապետն է կառու– ցել։ Արմ․ ճակատի կոմպոզիցիոն կենտ– րոնը ինքնատիպ, բարձր վարպետու– թյամբ կատարված, հարուստ քանդակա– զարդված արմ․ շքամուտքն է։ Գբկ․ Մխիթար Դոշ, Կաթողիկոսք և դեպք Աղուանից աշխարհին ի մեջ ԺԲ դարու, տես՝ Ալիշան Ղ․, հայապատում, Վնտ․, 1901։ Ստեփանոս Օրբելյան, Պատմութիւն նահանգին Սիսական, Թ․, 1910։ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատմու– թյուն Տայոց, Ե․, 1961։ Якобсон A․ JI․, Из истории армянского средневекового зод– чества (Гандзасарский монастырь XIII в․), в кн․։ Исследования по истории культуры на– родов Востока․ Сборник в честь И․ А․ Орбели, М․–Л», I960; Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века․ Сб․ документов, т․ 2, ч% 1-2, Е․, 1964-67․ Բ․ Ուչուբաբյան, Ա․ Յակոբսոն
ԳԱՆՁԱՍԱՐԻ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, տես Աղվանից եկեղեցի։
ԳԱՆՁԱՐԱՆ, հայկական միշնադարյան երաժշտա–ծիսական գրչագիր խազավոր մատյան։ Ներփակում է հանդիսավոր բնույթի երգաշարքեր՝ տեղադրված ըստ եկեղեցական տարվա տոնակարգի։ Եր– գաշարքերից յուրաքանչյուրում առաշին միավորը միշտ լինում է գանձ։ Որպես ընդհանուր կանոն տվյալ տոնին նվիրված շարքն ունենում է նվազագույնը երկու միավոր՝ գանձ և ւոաղ։ Առավել ճոխ շար– քերը բաղկացած են չորս միավորից, առա– շին երկուսից բացի՝ նաև ւէեղեդի ու հոր– դորակ։ Գանձը պատմողական բնույթ ունի, տաղը պատմվածի նկատմամբ հու– զական վերաբերմունք է արտահայտում, մեղեդիում ավելի ևս խորանում է այդ վե– րաբերմունքը․ հորդորակը եզրափակում է շարքը։ Գ,, ժողովածուի տիպի մատյան– երգարան է, որոշակի կառուցվածքով, որ բյուրեղացել է ժամանակի ընթացքում։ Գանձերի և տաղերի ծաղկման սկզբնա– դարը X հարյուրամյակն է։ Մեզ հասած հնագույն Գ․ (գանձերի և տաղերի առան– ձին բաժիններով) ընդօրինակվել է Կի– լիկիայում, XIII դ․ կեսերին (գտնվում է Փարիզի Ազգային մատենադարանում)։ Գ–ի պատմական զարգացման մեջ հան– գըրվան կազմող գրչագրեր են՝ դարձյալ Կիլիկիայում (Սսում) 1394-ին օրինակ– ված ժողովածուն, որը պահվում է Երևա– նի Սեսրոպ Մաշտոցի անվ․ Մատենադա– րանում (ձեռ․ N» 3503)։ Նրանում եկեղեցա– կան միևնույն տոնին նվիրված գանձ, տաղ ու մեղեդի տիպի երգերն արդեն համապա– տասխան շարքերով են զետեղված։ Գրի– գոր Խլաթեցու XV դ․ կազմած Գ–ով (Երե– վանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ․ Մատենա– դարան, ձեռ․ N« 5328) փակվում է ժողո– վածուի զարգացման նախորդ շրշանն ոլ սկսվում ուշ միշնադարյան Գ–ի կյանքը։ Գբկ․ Թահմիզյան Ն․, Հանդիսա– վոր օրերի կանոնագլուխները, «էջմիածին», 1971, № 9։ Ն․ Թահմիզյան Մի էշ Կաֆայում XIV դարում ընդօրինակված Գանձարանից (Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ․ Մատենադարան, ձեռ․ № 7785)
ԳԱՆՁԱՐԱՆԱՅԻՆ ՏՈՄՍ, թղթադրամ, որ շրշանառության մեջ թողարկում են պետու– թյան ֆինանսական մարմինները։ Օգտա– գործվում է բյուշետային պակասորդը և արտակարգ, գլխավորապես ռազմական, ծախսերը ծածկելու համար։ Սոցիալիզմի ժամանակ Գ․ տ․ սկզբունքորեն տարբեր–
