Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 2.djvu/92

Կուլտուրայի պալատը և Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված համագյուղացիների հուշարձանը Արմավիրում

մշակույթի պալատ, գրադարան, մանկապարտեզ։ Գյուղի մոտ են գտնվում Հայաստանի առաջին մայրաքաղաքի՝ Արմավիրի պեղված ավերակները։

ԱՐՄԱՏ (Radix), բարձրակարգ բույսերի վեգետատիվ հիմնական օրգաններից մեկը, որը բույսն ամրացնում է հողին, կատարում ջրի, հանքային և օրգանական նյութերի կլանման ֆունկցիաները, տարբեր նյութերի սինթեզը։ Որոշ բույսերի մոտ Ա․ պահեստային նյութերի կուտակման տեղ է (արմատապտուղներ) կամ վեգետատիվ բազմացման օրգան (արմատածիլային բույսեր)։ Ա․ չի առաջացնում և իր վրա չի կրում տերևներ, սակայն ինքը կարող է առաջանալ բույսի բոլոր վեգետատիվ օրգանների (ցողուն, տերև) վրա։ Ա․, սովորաբար, լինում է գլանաձև կամ թելաձև, բայց կարող է փոփոխվել և ձևափոխության հետևանքով կատարել շնչառական ֆունկցիա։ Ա–ի ծայրը ծածկված է ծայրապատյանով, որը բջիջներին պահպանում է մեխանիկական վնասվածքներից։ Զրի և այլ նյութերի կլանումը կատարվում է արմատամազիկներով, որոնք բույսի արմատային համակարգի մակերևույթը մեծացնում են մոտ 20 անգամ։
Արմատներ
Ա․ զարգանում է սերմի սաղմնային արմատիկից և ուղղաձիգ աճում ներքև։ Նրա վրա առաջանում են կողքային ճյուղավորումներ։ Շատ բույսերի մոտ կան նաև հավելյալ Ա–ներ, որոնք առաջանում են ոչ թե գլխավոր կամ կողքային Ա–ից, այլ ցողունից ու տերևներից։ Ցուրաքանչյուր բույսի բոլոր արմատները միասին վերցրած կազմում են նրա արմատային համակարգը։ Սաղմնային Ա․ ուժեղ աճելով դառնում է «գլխավոր» և տարբերվում մնացածներից, այդպիսի բույսերի մոտ առաջանում է առանցքային արմատային համակարգ (գլխավորապես՝ երկշաքիլավորներ), իսկ հավելյալԱ–ի գերակշռման դեպքում՝ փնջաձև համակարգ (միաշաքիլավորներ)։ Միամյաբույսերի Ա–ները (օրինակ, հացազգիներ) հողի մեջ թափանցում են մինչև 2 մ, ծառերինը՝ 12 մ։ Որոշ բույսերի Ա–ներում սինթեզվում են յուրահատուկ նյութեր (կոկսագզ՝ կաուչուկ, ծխախոտ՝ ալկալոիդներ, իլենազգիներ՝ գուտապերչ ևն)։ Գազարը, ճակնդեղը և այլ արմատապտուղներ օգտագործվում են սննդի, իսկ կատվախոտի, ժեն–շենի Ա–ները՝ բժշկության մեջ։
Ե․ Ղազարյան

ԱՐՄԱՏ (բառարմատ), բառի հիմնական իմաստն արտահայտող և իմաստային բաղադրիչների չբաժանվող մաս, որ կարող է հանդես գալ տարբեր բառերի կազմության մեջ (գործել, գործիչ, գործունյա, անգործ ևն)։ Այն Ա–ները, որոնք խոսքում կարող են գործածվել առանց այլ բաղադրիչների՝ ինքնուրույնաբար, կոչվում են արմատական բառեր, ինչպես՝ գործ, հող, ջուր, ես, դու, նա ևն։ Կան Ա–ներ էլ, որոնք առանձին չեն գործածվում, ինչպես՝ կարդ (կարդալ), խոս (խոսել) ևն։ Լեզվի մեջ Ա–ները ճանաչվում են որոշակի ժամանակաշրջանի դրությամբ և այդ լեզուն կրող մարդկանց միջին մակարդակի լեզվական զգացողությամբ։ ժամանակակից հայերենում, օրինակ, աման, միջատ, արմատ, ձրի բառերը մեզ ներկայանում են ամբողջական Ա–ի արժեքով, բայց մի ժամանակ գիտակցվել է նրանց ածանցավոր կազմությունը [ամ+ան, միջ (մեջ) + ատ, արմ+ ատ, ձր (ձիր) + ի]։ Հաճախ իբրև ամբողջական Ա–ներ կարող են ըմբռնվել այլ լեզուներից փոխառված բաղադրյալ բառերը․ հնում հունարենից փոխառյալ կոկորդիլոս բարդ բառը հայերենում գիտակցվում է որպես արմատական բառ, անգլ․ֆուտբոլ (ոտքի գնդակ) բարդ բառը փոխառու լեզուների համար մեկ արմատի արժեք ունի։
Ա․ Աբրահամյան

ԱՐՄԱՏ, 1․ բազմանդամի Ա․, R օղակի վրա տված χ(x) բազմանդամի Ա․ R-ի այն a էլեմենտն է, որը բավարարում է χ(x)=0 պայմանին։ χ(x) բազմանդամի Ա․կոչվում է նաև χ(x)=0 հավասարման Ա․կամ լուծում։ Կամայական χ(x) բազմանդամի Ա–ի գոյությունը կախված է այն R օղակից, որի վրա տված է χ(x)-ը։ Օրինակ, x²-2 բազմանդամն ամբողջ թվերի օղակում Ա–ներ չունի, մինչդեռ իրական թվերի օղակում ունի, որը հավասար է ${\sqrt {2}}$-ի։ Համաձայն Ա–ի գոյության թեորեմայի, ինչպիսին էլ լինեն R ամբողջականության տիրույթն ու նրա վրա տված ո աստիճանի χ(x) բազմանդամը, գոյություն ունի R-ն ընդզրկող այնպիսի К դաշտ, որի մեջ χ(x) ունի ո թվով Ա․։ Նման դաշտերից նվազագույնն անվանվում է χ(x)-ի վերլուծության դաշտ (օրինակ, х²+1 բազմանդամի վերլուծության դաշտը կոմպլեքս թվերի դաշտն է)։ Եթե ո աստիճանի χ(x) բազմանդամի a₁, ․․․․, a_n Ա–ների մեջ կան համընկած Ա–ներ, ապա նրանցից յուրաքանչյուրը կոչվում է χ(x) բազմապատիկ Ա․։ Կամայական R ամբողջականության տիրույթ պարունակվում է այնպիսի К դաշտի մեջ, որը հանրահաշվորեն փակ է, այսինքն՝ К-ի վրա տված կամայական բազմանդամի բոլոր Ա–ները պատկանում են K-ին։ Ո՛չ ռացիոնալ և ո՛չ էլ իրական թվերի դաշտերն հանրահաշվորեն փակ չեն։ Օրինակ, x²+2 բազմանդամն իրական (ուրեմն և ռացիոնալ) Ա–ներ չունի։ Հանրահաշվորեն փակ է կոմպլեքս թվերի դաշտը, կոմպլեքս և մասնավորապես իրական գործակիցներով ո աստիճանի յուրաքանչյուր բազմանդամ ունի ո թվով կոմպլեքս Ա–ներ։ Մինչև XIX դ․ կեսերը հավասարումների (հիմնականում իրական և կոմպլեքս գործակիցներով) լուծման (այսինքն հավասարումների Ա–ները գտնելու) հարցը հանրահաշվում եղել է կենտրոնական։ XIX դ․ սկզբներին Ն․ Աբելը և ապա Է․ Գալուան ապացուցեցին, որ չորրորդից բարձր աստիճանի ոչ բոլոր հավասարումներն են լուծվում արմատանշաններով (տես Գալուայի տեսություն)։ Նման հավասարումների լուծման համար օգտվում են զանազան մոտավոր եղանակներից (տես Հանրահաշիվ, Արտադրիչների վերածում)։ χ(x) = 0 հավասարման Ա․ x-ի այն а արժեքն է, որի դեպքում χ(a) = 0։ Օրինակ՝ sinx = 0 հավասարման Ա–ներն են х = kπ թվերը, որտեղ к կամայական ամբողջ թիվ է (sinkπ = 0)։
2․ Ա․ թվից, а թվից ո աստիճանի Ա․ այն х = ${\sqrt[{n}]{a}}$ թիվն է, որի ո աստիճանն a է։ 2-րդ աստիճանի Ա․ անվանվում է քառակուսի Ա․ (նշանակվում է ${\sqrt {a}}$), 3-րդ աստիճանի Ա․՝ խորանարդ Ա․։ $a\#0$ կոմպլեքս թվի համար գոյություն ունեն ո թվով իրարից տարբեր կոմպլեքս Ա–ներ, որոնցից երկուսը իրական դրական a-երի համար իրական են և բացարձակ արժեքով իրար հավասար (դրանցից դրականն ընդունված է անվանել a-ից ո աստիճանի թվաբանական Ա․)։

«ԱՐՄԱՏ ՀԱՎԱՏՈ», «Արմատ հաւատոյ», «Հավատարմատ», այսպեսեն կոչվել միջնադարում հայ պատմա–դավանաբանական նյութերի որոշ ժողովածուներ։ Դրանք նվիրված են քաղկեդոնականության և միաբնակության դավանաբանական վեճերին։ Հայտնի են չորս ժողովածուներ (երեքը պաշտպանել են հայ եկեղեցու միաբնակ դավանանքը, մեկը՝ քաղկեդոնականությունը)․ 1․ VII դ․Հովհան Մայրագոմեցու գրքերից մեկը կոչվել է «Հաւատարմատ» (ըստ Ստեփանոս Ասողիկի և Վարդան Արևելցու), որը նույնն է համարվում, ինչ Կոմիտաս Աղցեցի կաթողիկոսի (615-628) օրոք կազմված «Կնիք հաւատոյ» հակաքաղկեդոնական ժողովածուն՝ իր նախնական խմբագրության վիճակում։ Այստեղ դրսևորվել է քաղկեդոնական Բյուզանդիայի