Կաթողիկոս է ընտրվել ծեր հասակում, հավանաբար Լևոն P-ի կամքով։ Վերջինս իր ռազմաքաղաքական հաջողություննե–րից ոգեշնչված, եռանդուն կերպով միջա–մտել է եկեղեցու գործերին՝ ձգտելով այն օգտագործել պետական իշխանությունն ամրապնդեւու, Տայոց թագավորությունը վերականգնելու նպատակով։ Աջակցել է եկեղեցա–քաղաքական այն խմբակցու– թյաևը, որը գլխավորում էր Ներսես Լամբ– րոնացին։ Այդ պատճառով Գ․ Զ Ա–ին կաթողիկոս ընտրելուն դեմ էր բուն Տա– յասաանի հս–արլ․ շրջանների հոգևորա–կանությունը, որը կաթողիկոս էր հռչա– կել Բարսեղ Անեցուն (Բարսեղ Ա Անեցու եղբորորդուն)։ Դրանով կաթողիկոսա–կան աթոռը բաժանվել էր երեք մասի (կար նաև Աղթամարի կաթողիկոսություն)։ 1198-ին Կիլիկիայի Տայոց թագավոր է օծել Լևոն P-ին։ Թաղվել է Արքակաղնի վանքում։
ԳՐԻԳՈՐ է ԱՆԱՎԱՐ&ԵՑԻ (ծն․ թ․ անհտ․– 1307), Տայոց կաթողիկոս 1293-ից։ Կոչ–վել է նաև Տուրքերիցանց, Երգեցող, Տո– ռոմ՝ լատինադավանության ևամար։ Տա– ջորդել է Սւոեփանոս Դ Հոոմկչայեցուն։ Եղել է Կիլիկիայի Անարզաբա (Անավար– զա) քաղաքի եպիսկոպոսը։ Կաթողիկոս է օծվել Հեթում Я-ի կամքով։ Գ․ է Ա–ի ժամանակ, Կիլիկիայի հայկական պե–տության ռազմաքաղաքական թուլացմա–նը զուգընթաց, ուժեղացել է լատինամիտ խմբակցությունը՝ հասնելով իր ազդեցու–թյան բարձրակետին, որի հոգևոր առաջ–նորդն էր Գ․ է Ա․։ Տեթում Բ և Գ․ է Ա․ ծիսական–կրոնական զիջումների միջո–ցով ջանում էին ապաևովել Արևմուտքի օգնությունը Կիլիկիային՝ թշնամիների դեմ։ Գ․ է Ա․ հայ ևրգարվեստի կիլիկյան դպրոցի երևելի մշակներից Է, վերջիննե–րից մեկը Կիլիկիայի հայկական երգար–վեստի զարգացման այն շրջանի, երբ արվեստագևտը հանդես էր գալիս որպես բանաստեղծ ու երաժիշտ։ Նա ևորինել է գանձեր, տաղեր, տարբեր տոների նվիր–ված շարականներ, որոնք ամփոփված են եղել երեսունից ավելի կանոնների մեջ։ Գ․ է Ա․ զբաղվել է ևայկ․ միջնադարյան երաժշտա–ծիսական և կարևոր այլ մատ–յաններով, որոնցից են՝ Շարակնոցը, Տայսմավուրքը, ժամագիրքը։
ԳՐԻԳՈՐ 0- ՄՈՒՍԱԲԵԿՅԱՆՑ (ծն․ և մահ․ թթ․ անհտ․), Տայոց կաթողիկոս 1439– 1441-ին։ Տաջորդել է Կոսաանդին Զ Վահ– կացուն։ Գ․ Թ Մ–ի օրոք պայքար է սկսվել կաթողիկոսական աթոռը Էջմիածին տե– ղափոխելու համար, որը ղեկավարել են Տովհաննես Տերմոնեցին և Թովմա Մե–ծոփեցին։ Վերջիններս 1441-ին Էջմիած– նում ժողով են հրավիրել, որը որոշել է կաթողիկոսական աթոռը Սսից փոխադը– րել էջմիածին։ Գ․ Թ Մ․ շարունակել է գահակալել Սսում։
ԳՐԻԳՈՐ Ժ ՋԱԼԱԼԲԵԿՅԱՆՑ, Մ Ш կ վ և ց ի (ծն․ թ․ անհտ․– 1465), Տայոց կաթողի–կոս 1443-ից։ Տաջորդել է Կիրակոս Ա Վիրաւկեցուն։ 1448-ին Գ․Ժ Զի աթոռա– կից է ընտրվել Արիստակեսը։ 1460-ին Աղթամարի Զաքարիա կաթողիկոսն ու Սարգիս եպիսկոպոսը Կարա–Կոյունլու– ների իշխան Ջհանշահի օգնությամբ վտա– րել են Գ․ ժ Զ–ին ու Արիստակեսին և տիրացել էջմիածնի կաթողիկոսությանը։ 1461-ին Գ․ ժ Զ․ և Արիստակեսը վերա–կանգնել են իրենց իրավունքը։
ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ Անիի (Տիգրան Տոնենցի և կ և ղ և ց ի, «Նախշլի»), միջնադարյան ճարտարապետական հուշարձան, գտնը– վում է քաղաքի արևելյան մասում, Ախուր–յանի ձորաբերանին, «Սմբատաշեն» պա–րիսպների վերջույթի մոտ։ Կառուցվել է 0 12 3 4 5 Գրիգոր Լուսավորիչ (Տիգրան Տոնենցի) եկե–ղեցու (1215) հատակագիծը (ըստ Թ․ Թորա– մանյաեի) 1215-ին, Անիի մեծահարուստ Տիգրան Տոնենցի միջոցներով։ Տատակագծով կրկնում է «սեղմված» համաչափություն–ներով գմբեթավոր դահլիճների տիպը, բայց զգալիորեն կրճատվել են կառուց–վածքի երկայնական չափերը, արլ․ գըմ– բեթակիր զույգ մույթերը համատեղվել են ավագ խորանի աջ և ձախ կողմերի ավանդատների արմ․ պատերի հետ։ Ար–տաքուստ բոլոր ճակատները ջլատված ևն եռանկյունաձև խորշերով, պատերը, ինչ–պես և գմբեթի բարձր ու բազմանիստ թմբուկը, մշակված են զույգ որմնասյու–ներով, որոնց կամարամեջևրում տեղա–վորված են եղնիկների, գազանների, թըռ– չունների և բուսական մոտիվներով բարձ– րաքանդակային հարուստ ևորինվածքներ։ Կամարաղևղներից վեր թմբուկը երիզ–ված է գեղեցիկ զարդագոտիով։ Ավելի ուշ, Գրիգոր Լուսավորիչ (Տիգրան Տոնենցի) եկե–ղեցու հարավային ճակատի որմնաքանդակ–ներից եկեղեցու արմ․ ճակատին կից, կառուցվել է յուրօրինակ մի գավիթ՝ ևրեք կողմերի կամարային բացվածքներով ծածկված սրահ։ Գավիթև ու եկեղեցիև, թմբուկով հանդերձ, ներսից սվաղված են, ծածկված բարձրարվեստ որմնանկարներով (Գրի–գոր Լուսավորչի կյանքի՝ քաղկեդոնա–կան վարկածի դրվագներ, Փրկիչը երկըն– քում, Ահևղ դատաստան, ավետարանա–կան տեսարաններ, Տրդատ թագավորը ԻՐ շքախմբով և դաշնակից՝ աբխազաց, վրաց և աղվանից թագավորների հետ ընդառաջ է գնում Գրիգոր Լուսավորչին ևն)։ Տիգրան Տոնենցի եկեղեցին Անիի Զաքարյանների շրջասի բնորոշ հուշար–ձան է, հայկ․ եկեղեցական ճարտարա–պետության լավագույն նմուշներից մե–կը, որտեղ պահպանվել են ազգային մո–նումենտալ գեղանկարչության բացառիկ օրինակներ։ Գրկ․ Թորամանյան Թ․, Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմու–թյան, հ․ 1, Ե․, 1942։ О ր բ և լ ի Տ․, Անվո ավերակները, Վաղ–պատ, 1911։ ՝Հարու–թյունյան Վ․, Անի քաղաքը, Ե․, 1964։ Վ․ Հարությունյան
ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐՉԻ ՏԱՃԱՐ Անիի (Գ ա գ կ ա շ և ն), միջնադարյան ճար– տարապևտական հուշարձան, կառուցվել է 1001 –10-ին, Անիի հյուսիս–արևմտյան մա–սում, Ծաղկոցաձորից ոչ հեռու։ Գագիկ Ա Բագրատունի թագավորի պատվերով Տրդատ ճարտարապետը մայրաքաղաքում վերակերտևլ է ավերակ Զվարթնոցի տի–պարը։ Գագկաշեևի եռաստիճան (եռա–հարկ), գլանաձև, արտաքուստ բազմա–նիստ, ներքուստ հուժկու չորս մույթերով և նրանց միջև կիսաշրջան դասավորված Գրիգոր Լուսավորչի տաճարի (Գագկաշեե, 1001 – 10) ավերակները վեցական աբսիդային սյուներով կազմ–ված խաչաձև կենտրոնագմբեթ հորինված–քը պսակված էր գմբեթի վեղարով։ Պահ–պանելով Զվարթնոցի կառուցվածքային ընդհանուր հորինվածքը՝ ճարտարապետը ուրույն մոտեցումով մեծացրել է ենթա– գմբեթային քառակուսու չափերը, ծանր, հաստահեղույս սյուները փոխարինել նըր– բագեղ, վերասլաց սյուներով, ավելացրել արտաքին նիստերի քանակը (32-ի վւո– խարեն՝ 36 նիստ), պարզեցրել ճարտ․ մանրամասները (ներքին սյուների խոյակ–ները, երեք դռների հարդարանքը, պա–տուհանների երեսակալները)։ Կառույցի երեք հարկերն էլ զարդարված էին կըրկ– նակի կիսասյուների վրա ձգված շուրջա– նակի դեկորատիվ կամարաշարով։ Կա–ռուցվածքային թերությունների պատճա–ռով, 1013-ին տաճարը մեծ վնասվածքներ
