րոշման իրավունքը՝ ընդհուպ մինչև լիա–կատար անկախություն։ ժողկոմսովետը գտնում էր, որ այդ իրավունքի իրագոր–ծումը հնարավոր էր միայն մի շարք նախ–նական երաշխիքևերի պայմաններում, որոնք Էին․ զորքերի դուրսբերումը «Թուր– քահայասաանից» և հայկ․ ժող․ միլիցիա– յի անհապաղ կազմակերպումը՝ բնակիչ–ների անձնական և գույքային անվտան–գությունը ապահովելու նպատակով, տար–բեր երկրներում ցրված հայ գաղթակա–նության, վտարանդի հայերի, ինչպես և պատերազմի ընթացքում թուրք, իշխանու–թյունների կողմից բռնի կերպով Թուր–քիայի խորքերն արտաքսված հայևրի ան– արգել վերադարձը «Թուրքահայաստան», վերջինիս ժամանակավոր ժող․ կառա–վարչության կազմակերպումը՝ հայ ժո– ղովրդի դեմոկրատական հիմունքներով ընտրված դեպուտատների սովետի ձնով։ «Թուրքահայաստանի» աշխարհագրական սահմանները պետք է որոշեիև հայ ժողո– վըրղի՝ դևմոկրատականորևն ընտրված ներկայացուցիչևերը, խառը ն վիճելի (մու–սուլմանական ևև) օկրուգների դեմակրա–տականորեն ընտրված ներկայացուցիչ–ների համաձայնությամբ՝ Կովկասի գոր–ծերի արտակարգ ժամանակավոր կոմի–սար Ս․ Շահումյանի հետ միասին, որին և հաևձևարարվում էր դեկրետի իրակա–նացման հսկողությունը։ Դեկրևտը ստո–րագրել են ժողկոմսովետի նախագահ Վ․ քհլյանովը (Լենին) ն Ազգությունների գործերի ժող․ կոմիսար Ի․ Զուղաշվիլին (Ստալին)։ «Թուրքահայաստանի» մասին դեկրետը բոլշևիկյան կուսակցության լևնինյաև ազ–գային քաղաքականության վառ դրսե– վորումներից մեկն Էր, որը արդարացի հողի վրա էր դնում Տայկական հարցի լուծումը, ազդարարում Արևմտյաև Տա–յաստանի անկախությունը և հռչակում արևմտահայությաև ւսզատ ինքնորոշման իրավունքը։ Տայ ժողովուրդը մեծ գոհու–նակությամբ ընդունեց այդ փաստաթուղթը։ Սակայն հետագա իրադարձությունները՝ Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների հար–ձակումը Սովետական Ռուսաստանի վրա, թուրք, զորքերի ներխուժումը Անդրկով–կաս և երկրամասի ներքին ու արտաքին բարդ իրավիճակը թույլ չտվեցին կենսա–գործելու դևկրետը։ Գրկ․ Декреты Октябрьской революции, т․ 1, М․, 1933; Հայ ժողովրդի պատմություն, հ․ 7, Ե․, 1967։ Հայաստանը միջազգային դիվա–նագիտության և սովետական արտաքին քա–ղաքականության փաստաթղթերում (1823 – 1923), Ե․, 1972։ Ա ր զ ու մ ա ն յ ա ն Մ․ Վ․, Արհավիրքից վերածնունդ, Ե․, 1973։ Հ– էւչիբեկյան
ԴԵԿՐԵՏ ՀԱՇՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ, սովե–տական իշխանության առաջին դեկրե–տը՝ ընդունված Բանվորների և զինվոր–ների դեպուտատների սովևտների հա– մաոուսաստանյան II համագումարում, 1917-ի հոկտեմբերի 26 (նոյեմբերի 8)-ին։ Դեկրետի նախագիծը նախապատրաստել է Վ․ Ի․ Լենինը և համագումարին ներ–կայացրել հաշտության հարցին նվիրված իր զեկուցման մեջ։ Երբ հաղթանակեց Տոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ ևե– ղափոխությունը, միլիոնավոր մարդկանց համար պատերազմից դուրս գալը դարձավ ամենագլխավոր հարցը։ Դիմելով պատե–րազմող ժողովուրդներին և կառավարու–թյուններին՝ սովետական իշխանությունը առաջարկեց անհապաղ բաևակցություն– ներ սկսել՝ առանց անեքսիաների և ռազ–մատուգանքների, արդարացի դեմոկրա–տական հաշտության համար։ Դեկրևտը սովևտական կառավարության արտաքին քաղաքականության կարևորագույն ծրա–գրային փաստաթուղթ Էր, որը պատմու–թյան մեջ առաջին անգամ ազդարարում Էր միջազգային խաղաղության ն խաղաղ գոյակցության, պրոլետարական ինտեր–նացիոնալիզմի, բոլոր ժողովուրդների լիակատար իրավահավասարության, նրանց ազգային ու պետ․ անկախության հռչակման, ուրիշ պետությունների և ժո– ղովուրդևերի ներքիև գործերին չմիջա– մըտելու սկզբունքները։ Անտանտի իմպե–րիալիստական պետությունների ղեկա–վար շրջանները թշնամաբար ընդունեցին դեկրետը՝ կոչ անելով զինված պայքար սկսել Սովևտական Ռուսաստանի դեմ։ 1917-ի նոյեմբ․ 9(22)-ին Վ․ Ի․ Լենինը ռադիոյով դիմեց զինվորներին և ևավաս– տիներիև՝ կոչ անելով լիազորներ ընտրել ն հակառակորդի հետ զինադադարի բա–նակցություններ սկսել։ Զինադադարի առաջարկությունը Անտանտի պետություն–ների կողմից մերժվելուց հևտո սովետա–կան կառավարությունը հաշտության բա–նակցություններ սկսեց Գերմանիայի հետ (տես Բրեաոի հաշտություն /9/8)։ Գրկ․ Լենին Վ․ Ի․, Զեկուցում հաշտու–թյան մասին հոկտեմբերի 26-ի (8 նոյեմբերի)։ Բանվորների և զինվորների դեպուտատների Սովետների Տամա ռուս աս տան յան երկրորդ համագումարը 25–26 հոկտեմբերի (7–8 նո–յեմբերի) 1917 թ․, Երկ․, հ․ 26։ Документы внешней политики СССР, т․ 1, М․, 1957, с․ fl –14․
ԴԵԿՐԵՏ ՀՈՂԻ ՄԱՍԻՆ, սովետական իշ–խանության առաջին դեկրետներից։ Ըն–դունվել է 1917-ի հոկտ․ 26 (նոյեմբ․ 8)-ին, Բանվորների և զիևվորևերի դեպուտատնե–րի սովետևերի համառուսաստանյան II համագումարում։ Դեկրետի նախագիծը կազմել էր Վ․ Ի․ Լենինը։ Դեկրետով ան–հապաղ վերացվում էր հողի կալվածա–տիրական սեփականությունը և կալվա–ծատիրական, արքունական (ուդելային), վանքապատկան, եկեղևցապատկան և այլ հողերը ամբողջ գույքով ու շինու–թյուններով անցնում էին վոլոստային գյուղացիական կոմիտեների և գյուղա–ցիական դեպուտատների գավառային սո–վետների տնօրինությանը։ Միաժամա–նակ սահմանվում Էր, որ շարքային գյու– ղացիների և կազակների հողերը չեն բռնագրավվում։ Դեկրետով սահմանվե–ցին հողօգտագործման և հողաբաշխման նոր սկզբունքներ, վերանում էր հողի մասնավոր սեփականությունը, արգելվում՝ վաճառքը, վարձակալությունը, գրավ դնե–լը, ամբողջ հողը հայտարարվում էր հա–մաժողովրդական, այսինքն՝ պետ․ սե–փականություն (որը նշանակում էր հողի ազգայնացում)․ զարգացած տնտեսու–թյամբ հողամասերը, տնկարանները, ձիաբուծարանները ևն, ինչպես նաև բըռ– նագրավված հողի ամբողջ տնտ․ գույքը անցնում էր բացառապես պետության կամ համայնքների օգտագործմանը։ Տողօգտա– գործման իրավունք ստացան բոլոր քա–ղաքացիները, պայմանով, որպեսզի հողը մշակեն իրենք, իրենց ընտանիքներով կամ ընկևրություններով, առանց վարձու աշխատանքի օգտագործման, հավասար հողաբաժանման հիմունքով։ Դեկրետի հրապարակմամբ ու կենսա– գործմամբ նոր դարագլուխ բացվեց ագրա–րային հարաբերությունների պատմու–թյան մեջ։ Գյուղացիևերը ստացան 152 մլն հա հողատարածություն, ազատվեցին հողի վարձակալման 700 մլն ռ․ (ոսկով) տարեկան վարձավճարից և հողօգտա–գործման համար գոյացած պարտքերից, որ այդ ժամանակ կազմում էին մոտ 3 մլրդ ռ․։ Աշխատավոր գյուղացիությանը տրվեց կուլակներից բռնագրաված 50 մլն հա հող։ Եթե մինչև Տոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը Ռուսաստանի գյուղացիությունը (չքավոր և միջակ) ուներ ընդամենը 135 մլն հա հող, Դեկրետի տիտ– դոսաթերթը ապա դեկրետի կենսագործումով այն կազ–մեց 337 մլն հա։ Ռուսաստանում վերաց–վեց կալվածատիրությունը, փաիոխու– թյուններ կատարւլևցին գյուղացիության սոցիալական կազմի մեջ։ Կուլակությունը նվազեց երեք անգամ։ 1919-ի սկզբներին միջակ գյուղացին դարձավ Սովետական Ռուսաստանի գյուղացիության կենտրո–նական դեմքը և միևնույն ժամանակ ստևղծվեցին «․․․ հողային կարգեր, որոնք ամևնից ավելի ճկուն են՝ սո– ցիաւիզմին անցնելու իմաստով» (Լ ե– ն ի ն Վ․ Ի․, Երկ․, հ․ 28, Էջ 400)։ Դ․ հ․ մ–ի դրույթները իրենց զարգացումն ստացան սովետական պետության մի շարք օրենսդրական ակտևրում, ինչպես՝ «Տողի սոցիալիզացիայի մասին» և 1922-ի ՌՍՖՍՌ–ի հողայիև օրենսգրքում ու այլ փաստաթղթերում։ 1920-ի դեկտ․ 28-ին Սովետակաև Տա–յաստանի կառավարությունը հիմք ընդու– Դեկրետի տիտ– ղոսաթերթը
