բանաձևով։ e-ն էլեկտրոնի լիցքն է, ք2-ին՝ էլեկարոն–միջուկ հևռավորության քառակուսային միջինը, m-ը՝ էլեկտրոնի հանգստի զանգվածը, с-ն՝ լույսի արագությունը վակուումում։ (1)-ից երևում է, որ նյութի դիամագնիսական ընկալունակության մեջ առավել մեծ «ներդրում» ունեն միջուկներից ավելի հեռու գտնվող էլեկտրոնները։ (1)-ով տեսականորեն հնարավոր է հաշվել մեկուսացված ատոմների (օրինակ, նյութի 1 մոլի կամ 1 սմ3–ի)նհամախմբության դիամագնիսական ընկալունակությունը, եթե հայտնի են էլեկտրոնների թիվն ատոմում և դրանց տարածական բաշխումը։ Ոչ բարձր ջերմաստիճաններում ատոմների ջերմային շարժումը ազդում է էլեկտրոնների շարժման վրա։ Այդ պատճառով Դ․ գործնականում անկախ է ջերմաստիճանից։ Եթե ատոմները մեկուսացված չեն և փոխազդեցությունն էլ մեծ է (օրինակ, հեղուկներում և պինդ մարմիններում), ապա էլեկտրոնային թաղանթները ձևափոխվում են, և առաջացած Դ․ հաճախ ավելի փոքր է լինում, քան մեկուսացված ատոմներինը։ Մետաղներում և կիսահաղորդիչներում ատոմի վալենտական էլեկտրոնների մի մասը կարող է անցնել մեկ ատոմից մյուսին։ Այդ «ազատ» էլեկտրոնների թիվը մեծ է մետաղներում և կախված չէ ջերմաստիճանից, իսկ կիսահաղորդիչներում ցածր ջերմաստիճաններում համեմատաբար ավելի փոքր է և արագ աճում է ջերմաստիճանի բարձրացմանը զուգընթաց։ Արտաքին մագնիսական դաշտի ազդեցության տակ ազատ էլեկտրոնները շարժվում են պարուրաձև քվանտացված ուղեծրերով՝ առաջացնելով ոչ մեծ Դ․ (Լանդաուի դիամագնիսականություն)։ Քննարկված բոլոր դեպքերում դիամագնիսական ընկալունակության կախումը թույլ է մագնիսական դաշտի լարվածությունից։ Բացարձակ արժեքով ավելի մեծ դիամագնիսական ընկալունակությամբ են օժտված գերհաղորդիչները։ Դրանց "Լ––է 8• 10՜1, իսկ մագ–նիսական ինդուկցիան՝ զրոյի, այսինքն՝ մագնիսական դաշտը չի ներթափանցում գերհաղորդիչ։ Վերջիններիս Դ․ պայմանավորված է ոչ թե ներատոմային, այլ մակրոսկոպիկ մակերևութայիև հոսանքներով։
Գրկ․ Вонсовский С․ В․, Магне–тизм, М․, 1971․ Ա․ Ոսկանյան
ԴԻԱՆ, գյուղ Տայկական ՍՍՏ Թալինի շրջանում, Արագածի հարավ–արևմտյան ստորոտին, շրջկենտրոնից 18 կմ հարավ– արևելք։ Միավորված է Կաքավաձորի սովետական տնտեսության հետ։ Ունի ութամյա դպրոց։ ԴԻԱՇ, Դիաշ դը Նովաիշ [Dias (Diaz)de Novaes] Բարդուղիմեոս (մոտ 1450–29․5․ 1500), պորտուգալացի ծովագնաց։ 1487-ին ղեկավարել է Տնդկաստանի ծովային ճա–նապարհը հայտնաբերող արշավախումբը, հետազոտել Աֆրիկայի հվ–արմ․ ափերը, հվ․ լայնության 22°-ից մինչև 33°-ը։ Եվրո–պացիներից առաջինն է շրջանցել Աֆրի– կան հվ–ից։ Գնալով Աֆրիկայի հվ․ ափե–րի երկարությամբ մինչև Ալգոա ծովա–խորշը, անձնակազմի պահանջով հարկա–դրված վերադառնում է Պորտուգալիա։ Տետադարձ ճանապարհին հայտնադործում է Բարեհասո հրվանդանը (1488)։ 1500-ին մասնակցել է Պ․ Ա․ Կաբրալի արշավա– խմբին և մահացել ճանապարհին՝ Բարե– հուսո հրվանդանից ոչ հեռու։
ԴԻԱՊԱԶՈՆ [<ևուն․ 6ia Jtaocbv (хор- 6wv)– բոլորի (լարերի) միջոցով], 1․ ե– րաժշտության մեջ՝ երգչական ձայնից կամ նվագարանից ստացվող հըն– չյունների ամբողջությունը՝ նրա ձայնա–ծավալը, հնչունածավալը։ Բնորոշվում է ամենացածր և ամենաբարձր հնչյունների ինտերվալով։ 2․ Փոխաբերական իմաստով՝ որևէ բանի ընդգրկումը, ծավալը, ընդունակությունների, գիտե–լիքների, մտահորիզոնի, գործունեության թափի տարողունակությունը։ Դ Ի ԱՊ ԻՐԱՅԻՆ ԾԱԼՔ (< հուն․ Ցա– Jteipco – խոցել), անտիկչինաչ, գմբեթա–ձև ծալք, որի միջուկը բաղկացած է խիստ ճմլված պլաստիկ ապարներից (աղ, գիպս, կավ, անհիդրիդ)։ Ծալքի կամարում լայնորեն տարածված են տեկ–տոնական խախտումները։ Ի հակադրու–թյուն միջուկի, Դ․ ծ–ի թներում շերտերև ավելի մեղմաթեք են։ Դ․ ծ–երը ձևավոր–վում են աղաբեր նստվածքային ապարնև– րի զանգվածների թույլ ճևշման տեղամա–սերում, ուր, ճնշումների տարբերության հետևանքով, մղվում են պլաստիկ ապար–ները։ Եթե վերջիններս ունեն ավելի փո– քըր տեսակարար կշիռ (օրինակ՝ քարա–ղը), ապա հիդրոստատիկ ճնշման պատ–ճառով մղվում են (ինչպես խցանը ջրում) ավելի բարձր հորիզոններ՝ առաջացևելով աղային գմբեթներ։ Ավանի աղի հանքը գտնվում է այդպիսի մի գմբեթի վրա։
ԴԻԱՊՈձԻՏԻՎ (<հուն․ Ցւճ– միջով և լատ․ positivus – դրական), գունավոր կամ սև–սպիտակ լուսանկարչական պոզի–տիվ պատկերներ՝ թափանցիկ հիմքով (ապակի կամ թաղանթ)։ Դ․ դիտվում է լուսաշերտի դիմաց կամ էկրանի վրա պրոյեկտած։ Դ–ի համար օգտագործում են դարձելի կամ հատուկ դիապոզիտիվ լուսանկարչական ժապավեններ կամ թի–թեղներ։ Կիրառվում է նկարների, պատ–կերների, գծագրերի ցուցադրման համար։ Տես նաև Դիաֆիչմ։ ԴԻԱՍ (Diaz) քսոսե [3․5․1895, Սևիլիա (Իսպանիա) – 20․3․1942, Թբիլիսի], իս–պանական և միջազգային բանվորական շարժման գործիչ։ Իսպանիայի կոմունիս–տական կուսակցության (ԻԿԿ) անդամ 1926-ից։ Սևիլիայի համըևդհաևուր գործա– դուլի (1920) կազմակերպիչներից։ 1932-ին ընտրվել է ԻԿԿ գլխավոր քարտուղար, 1935-ին՝ Կոմինտերնի գործկոմի անդամ։ 1936–39-ին Իսպանիայում հակաֆաշիս–տական ճակատի կազմակերպիչներից և ղեկավարներից է։ Դ–ի ակտիվ գործակցու–թյամբ ստեղծվել է հանրահայտ V գունդը։ Տանրապետության անկումից հետո ապ–րել է ՍՍՏՄ–ում և շարունակել գլխավորել ԻԿԿ պայքարը ընդդեմ ֆաշիզմի։
ԴԻԱԱՊՈՐ (<հուն․ бшалора – ցրում), միներալ, քիմիական կազմը՝ АЮОН։ Պարունակում է 85% А12Оз և 15% Н20։ Դ–ի հետ հաևդիպում են երկաթի, քրոմի, մանգանի օքսիդների խառնուրդներ։ Բյու– րեղագիտական համակարգը ռոմբային է։ Առաջացնում է թերթիկավոր, հազվադեպ սյունաձև բյուրեղներ։ Դ․ 500°-ից բարձր պայմաններում անցնում է կորունդի (а- А12Оз)։ Գույնը՝ սպիտակ, դեղնավուն, բաց–վարդագույն, կանաչավուն–մոխրա– գույն։ Կարծրությունը՝ 6–7, խտությու–նը՝ 3300–3500 կգ/մ3։ Տարածված է բոք–սիտների տարբեր տիպերի հանքավայրե–րում՝ որպես հանքանյութ կազմող մինե–րալ։ Կուտակումները հայտնի են ՍՍՏՄ–ում (Ուրալ, Ուզբեկստան), Տունաստանում, ԱՄՆ–ում և այլ երկրևերում։
ԴԻԱԱՊՈՐ, բույսի որևէ մաս (սերմ, սպոր, սոխուկ, պալար), որը նրանից անջատվե–լով՝ ծառայում է բազմացմանը։
ԴԻԱԱՏԱձ (<հուն․ бшатааье – բաժա–նում, անջատում), տես Ամիւազներ։
ԴԻԱԱՏՐՈՖԻձՄ (<հուն․ биаахрофп – շրջել, ծռել), ծալքավոր ությ ու ն, լեռնակազմություն, ներծին պրոցեսների, գլխավորապես տեկտոնա–կան շարժումների խիստ դրսևորումը։ Տերմինը XIX դ․ վերջին առաջարկել է ամերիկացի երկրաբան Տ․ Զիլբերտը։ Տես նաև Տեկտոնական շարժումներ։
ԴԻԱՏՈՄԱՅԻՆ ՋՐԻՄՈՒՌՆԵՐ, դ ի UI- տոմայիևևեր (Diatomeae), ջրիմուռ–ների տիպ։ Միաբջիջ են, 0,75–1500 մկմ մեծությամբ, ապրում են մեկական կամ գաղութներով։ Բջիջները կազմված են 2 փեղկերից (վերին՝ էպիտեկից և ստորիև՝ ևիպոտեկից) և ունեն սիլիցիումի օքսի–դով հագեցած ամուր զրահ։ Վերջինիս ծակոտկեն պատերով կատարվում է նյու–թափոխանակություն արտաքին միջավայ–րի հետ։ Բջիջները պարունակում են մեկ կորիզ, կորիզակներ և մի քանի գորշ– դեղնավուն քրոմատոֆորներ։ Ասիմիլյա–ցիայի շնորհիվ առաջանում են ճարպ, վոլյուտին և լեյկոզին։ Դ․ ջ․ բազմանում են կիսվելով, երբեմն սեռական ճանա– պարևով։ Զրահը գրեթե չի աճում, և Դ․ ջ․ աստիճանաբար մանրանում են։ Աուքսո– սպորները (աճման սպորները) սկիզբ են տալիս նոր, ավելի խոշոր սերնդի։ Դ․ ջ․ ըստ փեղկի կազմության բաժանվում են 3 դասի։ Դ․ ջ․ ջրիմուռների ամենատա–րածված խումբն են։ Տայտնի են մոտ 20 հզ․ տեսակ, որոնք հանդիպում են քաղցրա–համ և ծովային ջրերում, հատկապես ծովերի պլանկտոնում, ջրամբարների հա–տակի տիղմում, ջրային բույսերի վրա։ Դ․ ջ․ առաջացնում են հզոր նստվածքներ՝ դիատոմիտներ կամ տրեպելներ, որոնք ունեն արդյունագործական նշանակու–թյուն։
