ըով, շինանյութերով ու կառուցվածքնե–րով, շինարարական մեքենաներով, տրանսպորտով ժամանակին ապահովման վերահսկումը, շինարարական տեղամա–սերի աշխատանքի համաձայնեցումը, մե–քենաների ն աշխատանքային պարա–պուրդների վերացումը նն։ Շինարարու–թյան մեջ կառավարման դիսպետչերական համակարգն ընդգրկում է շինարարական արտադրության և սպասարկման բոլոր տարրերը։ Գ յ ու ղ ա տ ն տ և ս ու– թ յ ա ն մեջ Դ․ իրականացվում է սովխո–զի կամ կոլտնտեսության դիսպետչերա–կան ծառայության միջոցով և ընդգրկում տնտեսության բոլոր արտադրական տե–ղամասերը։ Երնանի մաթ․ մեքենաների ԳՏԻ–ում մշակվել է երկրում առաջին «Մարշրուտ–1» դիսպետչերական համակարգը, այն էլեկ–տրոնային հաշվողական մեքենա է ին–ֆորմացիայի ներածման, պահպանման և արտածման օժանդակ հարմարանքնե–րով։ Տեղակայվել է երկաթուղային ճա–նապարհների մոսկովյան ևանգույցում ն ապահովում է տոմսերի վաճառքն ու պա–հեստավորումը։ Դրկ․ Малов В․ С․, Мешков В․ К․, Диспетчерские пункты энергетических сис–тем, М․–Л․, 1955; Вальденберг Ю․ С․, Белое тоцкий А․ А․, А б и з о в Р․ М․, Вычислительная техника на про–мышленном транспорте, М․, 1970; Пен- кин Н․ Ф․, Карвацкий С․ Б․, Но–вые системы диспетчерской централизации, М․, 1971․ Հ․ Ադոնց
ԴԻՍՊԵՐՍ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐ, երկու կամ ավելի ֆազերից բաղկացած համակար–գեր, որոնցում ֆազերից մեկը կամ մի քանիսը խիստ մաևրացված՝ դիսպերս– ված են։ Դ․ հ–ում ֆազերի բաժաևման մակերնույթները չափազանց մեծ են։ Ֆա–զերից մեկը՝ դիսպերս միջավայրը, ունի անընդհատ կառուցվածք։ Դիսպերսված ֆազը բաշխված է միջավայրում մանր բյու–րեղների, կտորների, կաթիլների վամ բշտիկների ձևով։ Չափազաևց մեծ միջ– ֆազայիև մակերևույթների առկայությաև պատճառով Դ․ հ․ ուևեև ազատ էևերգիայի ավելցուկ, քիմիապես ակտիվ եև, լավ կլանիչնևր (ադսորբենտներ) են և, սո–վորաբար, թերմոդինամիկորեև անկայուն։ Ըստ դիսպերսման աստիճանի, տարբե–րում ևն կոպիտ ն նուրբ Դ․ հ․։ Կոլոիդ լուծույթները նուրբ Դ․ հ․ են, որոնցում մասնիկների մեծությունը 10՜4–10~7 սմ է։ Սահմանային դեպքում, երբ մասնիկ–ների մեծությունը մոլեկուլների մեծու–թյան կարգի է, Գ․ հ․ իսկական կամ մոլեկ ու լային լուծույթներ են։ Ըստ ֆազերի ագրեգատային վիճակների, Դ․ հ․ ութ տեսակ են (աես աղյուսակը)։ Եթե դիսպերս միջավայրը հեղուկ է կամ գազ, ապա դիսպերսված մասևիկները գտնվում են անընդևատ շարժման մեջ։ Դ․ հ–ում ֆազերի բաժանումը (սեդիմեն– տացումը) արդյունք է ծանրության ուժի ազդեցության, մասնիկները հաղթահա–րում են դիֆուզիայի ուժերը և անջատ–վում դիսպերս միջավայրից։ Որքան մաս–նիկները փոքր են, այնքան ավելի է դի–ֆուզիայի ազդեցությունը և դժվար՝ ֆազե–րի բաժաևումը։ Այդ պատճառով ևուրբ Դ․ հ․ (օրինակ, կոլոիդ լուծույթնևրը) կա– Դիսպերս միջավայր Դիսպերսված ֆազ պինդ հեղուկ գազ Պինդ պինդ զոլեր (բե– հեղուկի կաթիլները աերոզոլեր (ծակոտկեն տոնը) պինդ նյութում (թաց նյութերը, պեմզան) պեմզան) Հեղուկ սուսպենզիաներ և էմուլսիաներ ն զո– փրփուրներ զոլեր (պղտոր գե– լեր (կաթը) տի ջուրը) Գազ ծխեր, փոշիներ մառախուղներ Դ․ հ․ չեն առաջացնում յուն են։ Նման դեպքում բաժանումը իրար կպչելու միջոցով մասնիկների մեծացման ևետնանք Է։ Երբեմն դիսպերսված մաս–նիկները (կաթիլները, բշտիկները) առա–ջացնում են ցանց–կմախք, և Դ․ հ․ ձեռք են բերում պինդ նյութը հիշեցնող մեխա–նիկական հատկություններ (օրինակ, ժե– լերը, կաուչուկը)։ Դ․ հ․ չափազանց տա–րածված են բնության մեջ, տեխնիկայում և կեևցաղում․ ծուխը, ամպերը, լևռևայիև ապարևերը, բուսակաև ու կեևդաևական հյուսվածքները, բևտոնը, յուղաներկը, կենցաղային աերոզոլերը, լվացող միջոց–ների ն սննդանյութերի մեծ մասը Դ․ և․ են։
ԴԻՍՊԵՐՍ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ քիմիա– յ ու մ, դիսպերս համակարգերի դիսպեյւ– սության որոշման եղանակների ամբող–ջություն։ Գ․ վ–յան եղանակներով որո–շում են հեղուկներում կամ գազերում դիսպերսված մասնիկների, իսկ ծակռտ–վեն նյութերում՝ ծակոտիների չափերը։ Կիրառվող եղանակի ընտրությունը կախ–ված է դիսպերս համակարգերի տեսակ–ներից և մասնիկների մաևրացվածության աստիճանից։ Պինդ նյութի ծակոտկենու–թյան աստիճանը որոշելու համար չա–փում են նրա տեսակարար մակերնույթը․ այդ նպատակով որոշում ևն գազևրը կամ լուծված նյութերը ադսորբելու նրանց ունա–կությունը, լուծվելու արագությունը նն։ Գ․ վ–յան եղանակների մի խումբը հնա–րավորություն է տալիս որոշել մասնիկ–ների բաշխումը ըաո չափերի, իսկ մյուս–ները՝ նրանց մեծությունների միայն մի–ջին արժեքը։ Դ․ վ․ օգտագործվում է գի–տության ն արդյունաբերության մեջ։ Դ․ վ–ում կիրառվող եղանակների ընտրու– թյունը կախված է, մասնավորապես, մաս–նիկների մանրացվածության աստիճանից (տես աղյուսակը)։
ԴԻՍՊԵՐՍԻԱ (<լատ․ dispersio – ցրում) հավանական ու թյ ու նների տե–սության ն մաթեմատիկա–կան վիճակագրության մեջ, պատահական մեծության ցրման կամ միջին արժեքից (մաթեմատիկական սպա–սումից) շեղման թվային բնութագրիչ։ Տավանականություննևրի տեսության մեջ X պատահական մեծության Դ․ հավասար է Dx=M(x– Mx)2, որտեղ Mx-ը մաթ․ սպասումն է։ ՜ք Dx-ն անվանում են միջին քառակուսային շեղում։ Անընդհատ պա–տահական մեծության համար Dx= f (x–Mx)2p(x)dx, 00 որտեղ p(x)^ պատահական մեծության հավանականությունների բաշխման խտու–թյունն է։ Գ՜Ի կարնոր հատկություն–ներից մեկն այն է, որ, անկախ պա–տահական մեծություննևրի գումարի, Դ․ հավասար է Գ–ների գումարին։ Իր միջին արժեքից պատահական մեծու–թյան մեծ շեղումների հավանակա–նությունը գնահատվում է Դ–ի միջոցով Չեբիշնի հետնյալ անհավասարությամբ․ Dx P(|x–Mx|^S)< ։ Մաթ․ վիճակա– 82 1 V* գրության մեջ Դ․ կոչվում է Հյ Xk–x)2 2 2 Եղանակը Մասնիկի չա–փերը (ւ/-ով) Եղանակի համառոտ նկարագրու–թյունը 1․ Մաղի եղանակ օ 1 լ օ յ մաղում են որոշակի մեծության անց–քեր ունեցող մաղերով 2․ Սեդիմենտացիա (ձգողական դաշտում նստեցնելու եղանակ) 10~4-10-6 չափում են մածուցիկ միջավայրում մասնիկների նստեցման արագությունը 3․ Կոնդուկտաչափական ւօ՜4–ւօ՜6 չափում են էլեկտրական հոսանքի զար–կերը, երբ մասնիկն անցնում է էլեկ–տրամեկուսիչ միջնորմի անցքով 4․ Մանրադիտակի г օ 7 1 օ մանրադիտակի օգնությամբ չափում են մասնիկների մեծությունը 5․ Ֆիլտրման 10՜ 5–10–7 մասնիկներն անցնում են որոշակի մեծության անցքեր ունեցող ֆիլտրով 6․ Ցենտրիֆուգման ւօ՜6–ւօ՜9 չափում են մասնիկների նստեցման ա– րագությունը մածուցիկ միջավայրում 7․ Պղտորաչափության 10-7–10~9 չափում են ցրված լույսի պայծառու–թյունը 8․ էլեկտրոնային մանրադիտակի օ г օ 7 г օ էլեկտրոնային մանրադիտակով չափում են մասնիկների մեծությունը 9․ Դիֆուզիայի n ւօ՜7-ւօ՜10 չափում են մասնիկների դիֆուզիայի արագությունը։
