երկրների տիրակալների և խաչակիրների ղեկավարների հևտ։ Լեռն Բ Կիպրոսում հանդիպել է Անգլիայի թագավոր Ռիչարդ I Առյուծասրտին։ Բարձր մակարդակով հանդիպումները նախօրոք մանրամասն մշակվել են (օրինակ, Տրդատ Ա–ի հանդի–պումը Ներոնի հետ)։ Մոնղոլների խան Մանգուի հետ Տեթում Ա–ի հանդիպումը նախապատրաստել են խանի մոտ ուղարկ–ված պատվիրակություննևրը։ Անվտան–գությունն ապահովելու նպատակով հայ դիվանագետները երբեմն բանակցող կող– մից պահանջել են «հավատարմության գրավ»։ Այսպես, Տրդատ Ա բանակցու–թյունների համար Տռոմ մեկնելու համա–ձայնություն է տվել Կորբուլոնի փեսա Անիոսին պատանդ ստանալուց հետո; Նույն կերպ է վարվել Վահան Մամիկոն– յանը, բանակցությունների համար պարսկ․ սահման մեկնելուց առաջ։ Տայ Դ․ մերժել է ուխտադրուժ, առանց պատերազմ հայտարարելու հարձակումը։ Տաշտության կարևոր նախապայման է դիտվել զինադադարը։ Ի պատասխան հռոմ․ զորավար Պետոսի հաշտության խնդրանքի, հայերը պահանջել են կնքել զինադադար, և, որպեսզի բացառվի նոր ագրեսիայի հնարավորությունը, հռոմեա–ցիներին պարտավորեցրել զինաթափվել, ազատել Տայաստանի սահմանները, վե–րադարձնել գրաված ամրոցները, զենքը, պարենի պաշարները։ Գիտակցելով, որ քրիստոնյաների հևտ մահմեդականների «հավերժական պատերազմի» սկզբունքը բացառում է հաշտություն կնքելու հնարա–վորությունը, հայ դիվանագետները ձըգ– տել են մահմեդական պետությունների հետ խաղաղ գոյակցություն պահպանևլ՝ կնքելով երկարաժամկետ զինադադար–ներ։ Լևոն Գ–ի և Եգիպտոսի սուլթան Կա– լաունի միջև 10 տարի, 10 ամիս, 10 օր ժամկետով կնքված զինադադարը (1285) փաստորեն հաշտության պայմանագիր էր․՝ Տայկ․ աետուԹւունո ձքլւոել է nuiqifuipui- ղաքական դաշինք կնքեւ հարեաե, առա– վելապես ևզոր պետությունների հետ։ Պայմանագրում շարադրվել են այն կնքե–լու նպատակը, կողմերի իրավունքները, պարտականությունները, դրամական օժանդակության, այլ երկրներ զորք մըտ– ցընելու, ռազմ, ճամբարներ, բազաներ ստեղծելու պայմանները։ Առավել բարդ բնույթ են կրել դաշնակցային բազմա–կողմ պայմանագրերի համար բանակցու–թյունները։ Մ․ թ․ ա․ 180–179-ի բազմա–կողմ պայմանագրի մասնակիցներ էին Փոքր Տայքը, Մեծ Տայքը, Պերգամոնը, Կապադովկիան, Ղալաթիան, Բութա– նիան։ Բազմակողմ պայմանագրերի տեխ–նիկայի կատար ևլագործմանը հետագա–յում նպաստել են տիեզերական ժողով– ները, որտեղ մշակվել են աջ ձեռքի մեկնը– ման, համբույրի, ճաշկերույթի ևն սովո–րույթները։ Պայմանագրերի հիմքում դըր– վել է կողմերի կամաարտահայտության սկզբունքը, մերժվել ուժի գործադրումը։ Կասկածի դեպքում կողմերը պայմանա–գրի կատարումն ապահովել են պատան–դի, դինաստիական ամուսնությունների, հանդիսավոր երդման միջոցով։ Տայ թա–գավորները դինաստիական կապեր են ստեղծել խեթերի, Աքեմենյանների, պար** թև Արշակունիների հետ, բյուգանդական, անգլ․, ֆրանս*, սիցիլիական արքունիք–ներում, Երուսաղեմում, Կիպրոսում և այլ պետություններում։ Պետությունների հարաբերություննե–րում կարևոր տեղ է հատկացվել միջազ–գային առևտրին։ Տաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Տայաստանը գտնվում է Արևմուտքի ու Արևելքի առևտրական ճանապարհների կենտրոնում, հայերը ձգտում էին միջազգային առևտուրը ծա–ռայեցնել պետ․ ինքնուրույնության ապա–հովմանը։ Տայ վաճառականները, որոնք առևտրական կապերի մեջ էին բազմաթիվ երկրների, այդ թվում՝ Չինաստանի, Սկանդինավյան երկրների, Արաբիայի, Ռուսիայի հետ, անհրաժեշտ տեղեկու–թյուններ էին ուղարկում հայրենիք։ Տայ Դ․ հաճախ օգտվում էր հայկ․ գաղութների ծառայություններից՝ Տռոմում, Կ․ Պոլ– սում, Տիզբոնում, Կահիրեում, Բաղդա– դում և այլուր; կիլիկիայի հայկ․ պետու–թյան առևտրատնտեսական կապերի մա–սին վկայում են եվրոպական երկրների դիվանների համաձայնագրերն ու փաս–տաթղթերը։ Վենետիկի, Զենովայի, Բյուզանդիայի, Մարսելի, Նիմի, Մոն– պելյեի, Կիպրոսի, Սիցիլիայի, Կասա– լոնիայի և այլ երկրների ու քաղաքների հետ Տայաստանն առևտրական աշխույժ հարաբերություններ է ունեցել։ Կիլիկիա– յի հայկ․ պետության առևտրական պայ–մանագրերը արժեքավոր տվյալներ են պարունակում ծովահենության դեմ մըղ– վող պայքարի, նավաբեկությունից առա–ջացած վեճերի կարգավորման (տես Մի–ջազգային իրավարարություն, Նավաբե–կությունից առաջացած իրավունք), վալ–յուտայի փոխանակման կուրսի հաս– տւստման, վարկային գործառնություննե–րի և այլ հարցերի վերաբերյալ։ Երկրի ներսում օտարերկրյա վաճառականների կյանքն ու անվտանգությունը, նրանց իրա–վունքներն ու շահերը պաշապաէւելու ւ/ի– շոցով, պետությունը կարողացել է ար–տասահմանում ապահովել իր վաճառա–կանների ազատ գործունեությունը։ Տայ առևտրականներն արտասահմանում և ար–տասահմանյան վաճառականները Տայաս–տանում ունեցել են առևտրական համա–նման հաստատություններ։ Պայմանագրով կարգավորվել են պատերազմի ժամանակ օտարերկրյա վաճառականների իրավիճա–կի, անձի ու գույքի անվտանգության, գույքի ժառանգման, քրեական իրավասու–թյան հարցերը։ Արդեն XII դ․ վերջին Կիլիկիայի հայկ․ պետությունում գործում Էին արտասաևմանյան առաջին հյուպա–տոսությունները։ Ենթադրվում Է, որ այղ ժամանակ Կ․ Պոլսում, Ջենովայում, Վե– նետիկում և ծովային առևտրի արտասահ–մանյան այլ կևնտրոններում գործել են հայկ․ հյուպատոսություններ։ Կապիտալիզմի կազմավորման շրջա–նում ևայ Գ․ գլխավորում էր եկեղեցին, որը ազգի մասևատվածության, քաղ․ և տնտ․ անբարենպաստ պայմաններում հայ ժողովրդի ազգային–ազատագրական պայ–քարի հաջողությունը պայմանավորում էր միայն արտաքին օգնությամբ։ Տայաս–տանի անկախության համար ակտիվ գոր–ծունեություն են ծավալել գաղթավայրերի հայ վաճառականները, օտարերկրյա պե–տությունների արտաքին հարաբերություն–ների մարմինների հայ դիվանագետները։ Տարբեր ժամանակներում ևամբավ վայե–լած հայազգի դիվանագետներ էին Լեհաս–տանում՝ Իվաշկոն, Վասիլ Վրոնան, Քրիշտոֆ Տայը, Լուսիկյան Գրիգորը, Նիկոլայ Տայը, Նիկոլայ Աթաբիովիչը, Պյոտր Քրիշտոֆ և Ստեֆան Սերբեկո– վիչները, Սեֆեր Մուրատովիչը, Սուլեյ– ման Կոնստանտին Կոմս դե Սիրին, Ավետիք Քրիշտոֆ Զախնովիչը, Քրիշ– տոֆ և Զախարիաշ Պիատրովիչները, Ռոմաշկևիչը, Բոգդան Գուրդին, Ցակուբ Նուրկևիչը, Իրանում՝ Միրզա Մելքում խանը, Նարիման խանը, Տովհաննես խան Մասեհյանը, Կիրակոս և Ավետ Խա–չիկյան եղբայրները, Տնդկաստանում՝ Խոջա Իսրայել Սահրատը, Եգիպտո–սում՝ Պողոս պեյ Ցուսուֆյանը, Արթին պեյ Չրագյանը, Առաքել պեյ Նուբարը, Տիգրան փաշա Տ․ Ապրոնը, Նուբար փա–շան, Պողոս Նուբար փաշան, Եթովպիա– յում՝ Մաթնոսը, Մուրադ Տալեպցին, Բիր– մայում՝ Խոջա Փանոս Քալանթարը, իշ–խան Սարգիս Մանուկյանը, Վրաստանում՝ Ենիկոլոփյանները և ուրիշներ։ Մինչև XVII դ․ 2-րդ կեսը, հետնելով միջնադարյան ավանդույթներին, հայկ․ եկեղեցին և մտավորականությունը ար–տաքին օգնությունը ակնկալում էին արև– մըտյան տերություններից։ Օսմանյան լծից ազատագրվելու հույսով հայերը բա–նակցություններ են վարել տարբեր պե–տությունների պետ․ գործիչների հետ, դի–մումներ, նամակներ հղել, ներկայացրել Տայաստանի ազատագրման ծրագրեր։ XVII դ․ 2-րդ կեսից շրջադարձ է կատար–վում դեպի Ռուսաստան։ Դեռևս 1672-ին կաթողիկոսներ Պետրոս Խանձկեցին և Տակոբ Զուղայեցին օգնություն են խընդ– րել Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարից։ Տայաս–տանի ազատագրման հույսը Ռուսաստանի հետ են կասքծլ և ակաիՎ գործուեծաւթյուե ծավալել նաև XV11I դ․ հայ կաթողիկոսնե–րը (Եսայի Տասան–Ջալալյան, Տակոբ Ե Շամախեցի, Սիմեոն Ա Երևանցի, Ղուկաս Ա Կարնեցի, Տովսեփ Արղության և ուրիշնևր)։ Այդ շրջանի Դ–յան նշանավոր դեմքերից է Իսրայել Օրին, որը հմտորեն կիրառել է ինչպես հին Դ–յան ավան–դույթները, այնպես էլ ժամանակի միջազ–գային Դ–յան մեթոդներն ու հնարները։ Նրա հիմնական խնդիրը հայ–ռուսական ռազմ, դաշինքի ստեղծումն Էր։ Տայ Դ–յան հաջորդ կարևոր փուլը XVIII դ․ 2-րդ կեսն Է։ Գիտակցելով պաշտոնական բանակ–ցությունների կաևորությունը՝ գաղթահայ բուրժուազիայի ներկայացուցիչները (Էմին Տովսեփ, Շ․ Շահամիրյան, Մ․ Սա– րաֆյան, Տ․ Լագարյան ևն) ձգտել են արտաքին հարաբերություններում էջ– միածնի եկեղեցին ներկայացնել որպես համայն հայության կենտրոն։ Առաջին պատվիրակությունը Ռուսաստան գործու– ղել է Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսը՝ Դավիթ վարդապետի գլխավորությամբ։ Ազատագրական մտքի ներկայացուցիչնե–րը փնտրել են արտասահմանյան տերու–թյունների հետ հարաբերություններ ստեղ–ծելու միջոցներ, մշակել դաշնագրերի տար–բերակներ։
