Տայ ժողովրդի, հատկապես նրա արե– վելյան հատվածի իրավիճակի բարելավ–ման գործում կարնոր նշանակություն են ունեցել XIX դ սկզբի ռուս–պարսկական երկու պատերազմները, որոնց ավարտ– մամբ Արնելյան Տայաստանը միացվել է Ռուսաստանին (տես Գ]ոււքւււաւսսի հաշ–տության պայմանագիր 1813 և Թուրքմեն՜ չայի պայմանագիր 1828)։ Այդ շրջանի հայ քաղ․ ն դիվանագիտական գործիչներ Ն․ Աշտարակեցին, Ի»․ Լազարյանը, Լ, Լա– զարյանը, Կ․ Արղությանը, Ա, խուդաբաշ– յանը ն ուրիշներ նպաստել են հայ–ռուսա– կան քաղ․ հարաբերությունների զարգաց–մանը, հանդես եկել Արնելյան Տայաս–տանի ապագա ստատուսի նախագծերով։ Դեռնս 1828–29-ի ռուս–թուրքակաև պա–տերազմից առաջ, Արնմտյան Տայաստա–նի բնակչության ներկայացուցիչները նույնպես շփման մեջ էիև Անդրկովկասի ռուս, իշխանությունների հետ՝ ակնկա–լելով ռուս, տիրապետության տարածու–մը նան Արնմտյան Տայաստանի վրա։ Պատերազմի ժամանակ Բայազետի, Բա– սենի և Էրզրումի հայերը ռուս, զորքերի հետ կռվում էիև թուրքերի դեմ։ Չնայած Արեմտյաև Տայաստանի որոշ շրջաևևեր պատերազմի հետևաևքով աևցել էիև Ռու–սաստանին, արնմտյան տերությունների ճնշմամբ վերադարձվեցին Թուրքիային։ Տաշտության պայմանագիրը (տես Ադ– րիանապոչսի հաշտության պայմանագիր 1829) միայն մասամբ անդրադարձավ Հայ–կական հարցին՝ արնմտահայերի մի մա–սին (մոտ 100 հգ․ մարդ) հնարավորու–թյուն տալով գաղթել Անդրկովկաս։ Արն– մըտյան Տայաստանը դառնում էր մեծ տերությունների հետաքրքրության առար–կա, բայց Տայկական հարցը դեռևս մի– ջազգայիև հարաբերություևևերի ոլոր–տում ուրույև տեղ չէր գրավում։ Տայաս– տաևում բարենորոգումներ մտցնելու ան–հրաժեշտության մասին առաջին հուշա– գիրը ֆրանս․ կառավարությանը Դրի մի պատերազմի ժամանակ (1853–56) ներ–կայացրել է Ստեփան Ռսկանը (Ոսկան– յան)։ Սակայն ինչպես Ֆրանսիան, այն–պես էլ Անգլիան, Ավստրո–Տունգարիան և Գերմաևիաև, պատերազմից հետո նպա–տակ քրիստոևյաներին (նան հայերին) բարենորոգումներ շնորհելու իրավունքը թողեցին սուլթանի հայեցողությանը։ 1862-ի Զեյթունի ապստամբության ժա–մանակ արևմտահայ քաղ․ գործիչները (Տեր–Սարգսյան, Կ․ Շահնազարյան, Գ․ Աբարդյան ն ուրիշներ) ապստամբ զեյթունցիներին թուրք, դաժանություն–ներից փրկելու ն Զեյթունի ինքնավարու–թյունը ճանաչելու հովանավորություն են խնդրել Նապոլեոն IIl-ից։ XIX դ․ 2-րդ կեսին որոշ հայ քաղ․ շրջաններ սկսում են կողմնորոշվել դեպի եվրոպական տե–րությունները՝ նրանց քաղաքականության հետ կապելով արհմտահայերի ազատա–գրության բախտը։ Արնմտահայ գործիչ–ների (Ն․ Վարժապետյան, Մ․ Խրիմյան, Նուբար փաշա, Մ․ Չերազ ն ուրիշներ) դիվանագիտական անձեռնահասությու– նը դրսնորվեց հատկապես 1877–78-ի ռուս–թուրքական պատերազմի և ևրաև հաջորդած շրջանում։ Չըմբռնելով պետու թյունների հետապնդած ռեալ քաղ․ նպա– տակները Թուրքիայում՝ նրանք կողմնո– րոշվում էին կամ դեպի Անգլիան, կամ հրաժարվում օտարերկրյա միջամտու–թյուններից (տես Սան Ստեֆանոյի պայ– մանագիր 1878 ն Բեռչինի կոնգրես 1878)։ Տայ Դ–յան պրակտիկայում սկսում են ակտիվ դեր խաղալ Ազգային պատվիրա–կությունները, որոնք միջազգային խոր– հըրդաժողովներում հետապնդևլ ևն հայկ․ դատը։ Բեռլինի կոնգրեսից հետո Տայկա–կան հարցը դարձնելով միջազգային քըն– նարկման առարկա՝ մեծ տերությունները երկար տարիներ թուրքահպատակ քրիս–տոնյաներին պաշտպանելու պատրվակով միջամտում էին Թուրքիայի ներքին գոր–ծերին։ Անտեսելով այդ փաստը, հայ քաղ․ շրջանները արևմտահայերի վիճակի բարելավմաև հարցը շարունակում էին կապել եվրոպակաև պետություևների հետ (տես Մայիսյան բարենորոգումներ /895)! 1912–13-ի Բալկաևյան պատերազմի ժա–մանակ Տայկական հարցը նորից դար–ձավ եվրոպական տերությունների ու Ռու–սաստանի ուշադրության առարկա, աշ–խուժացավ Կ․ Պոլսի (Պատրիարքա–րան, Ազգային ժողով) և Թիֆլիսի (Ազ– գայիև բյուրո) քաղ․ շրջանների դիվանա–գիտական գործունեությունը։ Կյանքի կոչ–վեց Պողոս Նուբար Փաշայի գլխավորած ազգայիև պատվիրակությունը, որը Ակ–տանտի պետությունների մոտ բարենը– պաստ տրամադրություն պետք է ստեղ–ծեր Թուրքիայի հայաբնակ վիլայեթների բարենորգումների օգտին (տես Հայկա–կան բարենորոգումներ 1913–14)։ Այդ պատվիրակությունը գործունեությունը շարունակեց նաև առաջին համաշխար–հային պատերազմի տարիներին (կամա–վորական խմբերի կազմակերպում անգ– լո–ֆրանսիական զորքերի կազմում, հա– կագերմանական ագիտացիա ևն) և նրա– ևից հետո՝ մասևակցելով 1919–20-ի Փա–րիզի հաշտությաև կոնֆերանսին, իսկ ապա և որոշ փոփոխությամբ (պատվի–րակության ղեկավար Գ․ Նորատունկյան)՝ Լոնդոնի և Լոգանի կոնֆերանսներին։ Տայաստանի Տանրապետության ար–տաքին քաղաքականությունը տնօրինում էին կառավարությունն ու արտաքին գոր–ծերի նախարարությունը, որը ներկայա–ցուցիչներ ուներ տարբեր երկրներում։ Դաշնակցական կառավարությունը արտա–քին քաղ․ հարցերում կողմնորոշվել է դեպի Անտանտն ու ԱՄՆ–ը։ Նրա Դ–յան արգա–սիքն էին Բաթումի (1918) ն Ալեքսանդրա– պոլի (1920) ստորացուցիչ պայմանագրե–րը, որոնք վտանգի տակ էին դնում հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյությունը նաև Արնելյան Տայաստանում։ Մովետական կարգեր հաստատվելուց հետո Տայաստանի հեղափոխական կո–միտեն, որն ստանձնել էր նաև երկրի ար–տաքին հարաբերությունների ղեկավար–ման ֆունկցիաները, լիովին ընդունեց սոցիալիստական Դ–յան սկզբունքները։ Ղեկավարվելով միջազգային–իրավական նոր սկզբունքներով՝ Սովետական Տա– յաստանը սովետական մյուս հանրապե–տությունների հետ հաստատեց դաշնակ–ցային, հարևան բուրժ․ պետությունների հետ՝ բարիդրացիական հարաբերու–թյուններ։ Սովետա–թուրքական (տես Կարսխ պայմանագիր 1921), սովետա–գեր– մաևական պայմանագրերում Սովետական Տայաստանը հանդես էր գալիս որպես պայմանադիր կողմ։ Միջազգային պայ–մանագրերը կնքվում էին ՏՍՍՏ Տեղկո–մի անունից, որը վավերագրերում հիշա–տակվում էր որպես Տայաստանի կառա–վարություն։ 1922-ի փետրվարից պայմա–նագրերի կնքումն ու վավերացումը կա–տարում էր հանրապետության Կենտգործ–կոմը։ ՏՍՍՏ դիվանագիտական ներկա–յացուցիչներ ուներ ինչպես սովետական հանրապետություններում (ՌՍՖՄՏ, Ուկ–րաինա, Տյուսիսային Կովկաս, Ադրբե– ջան, Վրաստան, Թուրքեսաանի Մովետա–կան Տանրապևտություն), այնպես էլ հարևան Թուրքիայում և Պարսկաստանում։ Անդրֆևդերացիայի (1922-ի մարտ), ապա և ՍՍՏՄ (1922-ի դեկտեմբեր) կազմա–վորումից ևեաո, երբ Սովետական Տայաս– աանը մտավ պետ․ նոր միավորումների մեջ, նրա միջազգային պայմանագրային իրավունքներն ու պարտականություննե– րը, ինչպես նաև արտաքին քաղ․ իրավա–սությունները իրավահաջորդության կար–գով անցան Սովետական Միության կա–ռավարությանը, որն իրականացնում է սովետական բոլոր միութենական հանրա–պետությունների և ժողովուրդների շահե–րից բխող միասնական արտաքին քաղա–քականություն։ Մովետական արտաքին քաղաքականության և Դ–յան բնագավա–ռում ի թիվս մյուս ժողովուրդների ներկա–յացուցիչների, ներդրումներ ունեն՝ Մ․ Շա– հումյանը, Ա․ Միկոյանը, Ա․ Մռավյանը, Լ․ Կարախանը, Տ․ Դավթյանը, Վ․ Թաի– րովը, Տ․ Տարությունյանը, Ցա․ Դավթյա–նը, Ի․ Թևոսյաևը, Վ․ Իսրայելյանը, Ս․ Դաշյանը, Ս․ Թովմասյանը, Գ․ Տեր– Ղազարյանցը, Կ․ Ռւդումյանը և ուրիշևեր։ 1946-ից նորից գործում է ՏՍՍՏ արտա–քին գործերի մինիստրությունը, որն զբաղ–վում է Սովետական Տայաստանի և ար– տասահմանյան պետությունների միջև եղած մի շարք առանձնահատուկ հարցե–րով։ Գրկ․ Ես ա յան Ա․ Ա․, "Հայկական հարցը և միջազգային դիվանագիտությունը, Ե․, 1965։ Նույնի, ՞Հայաստանի միջազ–գային իրավական դրությունը (1920–1922), Ե․, 1967։ Նույնի, Դիվանագիտության ն արտաքին հարաբերությունների մարմիններ, Ե․, 1968։ Տայաստանը միջազգային դիվանա–գիտության ն սովետական արտաքին քաղա–քականության Փաստաթղթերում, Ե․, 1972։ История дипломатии, 2 изд․, т․ 1–3, М․, 1959–65; Тарле Е․ В․, О приемах бур–жуазной дипломатии, в кн․։ История дип–ломатии, т․ 3, М․-Л․» 1945, с․ 701–64; Борьян Б․ А․, Армения * международная дипломатия и СССР> т․ 1–2է М․–Л․, 1928– 1929; Иоаннисян А* Р․, Закавказье и международные отношения в начале XIX сто–летия, Е․,1958; Л е в и н Д․ Б․, Дипломатия․ Ее сущность, методы и формы, М․, 1962; Никольсон Г․, Дипломатия, пер․ с англ․» М․-, 1941; 3 а л л е т Р․-, Дипломати–ческая служба, пер․ с нем․-, М․, 1956; О сов–ременной советской дипломатии․ Сб․ статей, М․, 1963; История международных, отноше–ний и внешней политики СССР» 1917–1967 тт․ Сб․ документов, т․ 1–3, М․? 1967; Кова–лев А․ Г․, Азбука дипломатии, 2 изд․, М%, 19685 Сукиасян А․ Г․, История Киликийского армянского государства и
