արծաթապատում)։ Պատրաստում ենբարձրորակ ապակուց (աշխատանոցների համար) կամ մետաղից։ Կիրառվում են հեշտ ցնդող հեղուկացված գազերը (ազոտ, թթվածին, օդ) տեղափոխելու և պահելու համար։ Չափազանց ցածր եռման կետ ունեցող գազերը (օրինակ, հելիումը) հեղուկ վիճակում երկար պահելու համար օգտագործում են կրկնակի Դ․ ա․, որոնցից արտաքինը լցնում են ցածր ջերմաստիճանի հեղուկ (տես նկ․)։ Կենցաղում օգտագործվող թերմոսը Դ․ ա․ է։ հայտնաբերել է Զ․ Դյուարը 1898-ին։ ԴՅՈհԲՈհԱ, Գյու Բոյս (Dubois, Du Bois) Ուիլյամ Էդուարդ Բերգհարթ (1868–1963), ամերիկացի գրող, պատմաբան, սոցիո–լոգ։ ժամանակակից նեգրական գրակա–նության հիմնադիրներից մեկը ԱՄՆ–ում։ 1895-ին ստացել է փիլ․ դոկտորի աստի–ճան։ Աշխատել է որպես պատմության և տնտեսագիտության պրոֆեսոր, սոցիո–լոգիայի ֆակուլտետի դեկան Ատլանտա– յի համալսարանում։ 1961-ին տեղափոխ–վել է Գանա, եղել է աֆրիկյան հանրա–գիտարանի քարտուղարության նախա–գահ։ «Մանսարտի փորձությունը» (1957), «Մանսարտը դպրոց է կառուցում» (1959), «Աև բոց» (1961) եռերգությունում պատկև– րել է ամերիկյան նեգրերի պայքարն ընդդեմ ռասայական խտրականության։ ԴՅՈհԲՈհԱ–ՌԵՅՄՈՆ (Du Bois-Reymond) Էմիլ (7․11․1818, Բեռլին – 26․12․1896, Բեռլիև), գերմանացի Ֆիզիոլոգ և ւիիւհ– սոփա, Բեուինի ԳԱ անդամ (1851) և հա–մալսարանի պրոֆեսոր (1855-ից)։ Տիմ– նական գիտական աշխատությունները վե–րաբերում են կենդանի օրգանիզմներում էլեկտրականության առաջացման հարցե–րին։ Ապացուցել է Էլեկտրականության առ–կայությունը մկաններում, նյարդերում ևն ևյուսվածքներում։ Բացահայտևլ է ֆիզի–կական Էլեկտրոտոնուսը։ Դ–Ռ–ի աոա– ջարկած և նրա անունը կրող մի շարք սար–քավորումներ (ինդուկցիոն ապարատներ, չբևեռացող էլեկտրոդներ) օգտագործվում են բժշկական և ֆիզիոլոգիական լաբո–րատորիաներում։ Որպևս փիլիսոփա կողմնակից էր մեխանիստական մատե–րիալիզմին և ագնոստիցիզմին։ ԴՅՈհԻ (Dewey) Ջոն [20․10․1859, Բեոլինգ– տոն (նահանգ Վերմոնտ, ԱՄՆ) – 1․6․ 1952, Նյու Ցորք], ամերիկյան փիլիսոփա, պրագմատիզմի գլխավոր ներկայացուցիչ։ Ավարտել է Վերմոնտի համալսարանը (1879)։ Եղել է Ամերիկյան հոգեբանական և փիլ․ ասոցիացիայի, համալսարանա–կան պրոֆեսորների ամերիկյան ասո–ցիացիայի նախագահ։ Շեշտ ել է Փիլիսո–փայության գործնական, նույնիսկ հասա–րակական վերափոխման անհրաժեշտու–թյունը, գտնելով, որ պետք է հաղթահար– վի տեսության և գործունեության երկվու–թյունը։ Գ–ի փիլիսոփայության մեկնա–կետը «Փորձն» է, որն իրականացնում է սուբյեկտի և օբյեկտի, մարդու և միջա–վայրի միասնությունը։ Ավանդական իմա–ցաբանությունը համարելով վերացական՝ Դ․ քարոզել է «կոնտեքստուալիզմ», այ–սինքն՝ իմացությունը վերցրել է կենսբ․ և հոգեբանական հենքի վրա և մեկնա–բանել իբրև որոշակի խնդրի լուծում կոնկրետ իրադրության կոնտեքստում։ ճանաչողության միջոցները՝ վերացական մտակառուցումներով ու նույնիսկ տրամա–բանական սխեմաներով հանդերձ, խընդ– րի լուծման գործողություննևրի համար պատմականորեն ձևավորված գործիքներ են․ այստեղից էլ Դ–ի պրագմատիզմի անվանումը՝ ինստրոնմենտաչիզմ։ «Տրա–մաբանությունը մարդկության համար մեծ նշանակություն ունի հենց այն պատճա–ռով, որ հիմնված է փորձի վրա և կիրառե–լի է գիտափորձում» («Reconstruction in Philosophy, N․ Y․, 1920, p․ 138)։ Իր «փոր–ձարարական» տրամաբանությունը Դ․ շա–րադրել է որպես պրոբլեմնևրի լուծման մեթոդաբանություն։ Դրանց լուծմանը հան–գեցված ճանաչողությունը, ըստ էության, դառնում է գոյապահպանման վարքա– գծային գործողություն, բացառվում է գիտելիքի (ճշմարտության) օբյեկտիվու– թյան հարցադրումը։ Գիտելիքը և դրա ձևռքբերման ընթացքը նույնացվում ևն։ Գիտության մեջ ճանաչողության և գործո–ղության միասնության տիպար է համար–վում գիտափորձը, իսկ ևետազոտության ընթացքը մեկնաբանվում է փորձի ու սխալի մեթոդի ոգով։ Պատահական չէ, որ այս առումովԴ․ իր փիլիսոփայությունն անվանել է «փորձարարական էմպիրիզմ»։ Տասարակական պրոցեսների և հաստա–տությունների մեջ Դ․ տեսնում է մարդու բարոյական և հոգեբանական հատկանիշ–ների դրսևորումը, ուստի, առաջադիմու–թյան կ բախումների լուծման միշոց է հա– մաբում հասարակական իրադրության և բարոյականության բարևլավումը՝ «մե–լիորացիան»։ Ահա թե ինչու իր ուսմուն–քում Դ․ մեծ տեղ է հատկացրել դաստիա–րակությանը և մանկավարժությանը։ Ինաո– րումենտալիզմի՝ մեթոդաբանությունից ել–նելով՝ Դ․ մանկավարժության նպատակն է համարել բնատուր ունակությունների զարգացումը և բարելավումը, իրադրու–թյանը համապատասխան կողմնորոշվե– լու և վճիռներ կայացնելու կարողության մշակումը։ Ուսուցման մեթոդը գործողու–թյան մեջ և գործելու միջոցով սովորեցնելն է, ուստի և առաջնությունը տրվում է կի–րառական գիտելիքին։ Դ–ի մանկավարժա–կան հայացքները 1920-ական թթ․ մասամբ ազդեցություն ևն ունեցել նաև ՄԱՏՄ–ում։ Դ–ի հասարակագիտությունը սքողում է բուրժ․ հասարակության տնտ․ և դասակար–գային հակասությունները։ Գրկ․ Кросс ер П․, Нигилизм Джона Дьюи, пер․ с англ․,- М․, 1958; Schilpp Р․ А․» The philosophy of J․ Dewey, Evans–ton–Chicago, 1939, S․ Գնորգյան
ԴՅՈԻԼՈՆԳ, Դ յ ու լ ո ն (Dulong) Պիեո Լուի (1785–1838), ֆրանսիացի քիմիկոս և ֆիզիկոս։ Փարիզի ԳԱ անդամ (1823)։ Կրթությամբ՝ բժիշկ։ Առաջինն է ստա– ցել ազոտի քլորիդը՝ NC13 (1811) և հի– պոֆոսֆորային թթուն՝ H3PO2 (1816)։ 1815-ին, Տ․ Դնիի հետ գրեթե միաժամա–նակ, առաջարկել է թթուների ջրածնական տեսությունը։ Ա․ Պտիի հևտ ձնակերպել են պինդ մարմինների ջերմունակության օրենքը (տես Դյոււոնգի և Պտիի օրենք), տվել մարմինների սառեցման արագու–թյան ընդհանուր բանաձևը և ստեղծել ուղղաձիգ հեռավորությունը չավւելու գոր–ծիք՝ կաթետաչաՓ։ Ֆրանսիացի քիմիկոս Դ․ Արագոյի հետ որոշել է հագեցած ջրա–յին գոլորշիների ճնշումը տարբեր ջեր–մաստիճաններում ։ ԴՅՈհԼՈՆԳԻ ԵՎ ՊՏԻԻ ՕՐԵՆՔ, էմպիրիկ կանոն, որի համաձայն բոլոր պարզ պինդ մարմինների ատոմական ջերմու–նակությունը (տեսակարար ջերմունակու–թյան և ատոմական զանգվածի արտա–դրյալը) կախված չէ ջերմաստիճանից և մոտավորապես հավասար է 6 կ աչ/шит։ Ձևակերպել են ֆրանսիացի գիտնական–ներ Պ․ Դյուչոնգը և Ա․ Պտին (1819)։ Դ․ և Պ․ օ․ բավարար ճշտությամբ կիրառելի է սենյակային ջերմաստիճաննևրի հա–մար։ Ցածր ջերմաստիճանների տիրույ–թում, երբ աճում է քվանտային երե–վույթների դերը, այն ճիշտ չէ։ Տես նաև Դեբայի ջերմաստիճան։
ԴՅՈՒԼՈՐԻԵ (Dulaurier) էդուարդ (ժան– Պոլ, 1807, Թուլուզ, Ֆրանսիա – 1881, Մյոդոն), ֆրանսիացի հայագետ։ Զբաղ–վել է հայ մատենագիրների երկերի ուսում–նասիրությամբ ու թարգմանությամբ, լույս է ընծայևլ հայոց պատմությանը վերաբե–րող հետազոտություններ։ Ընդօրինակել, քննել և հրատարակել է Վենետիկի, Վիեն– նայի, Պետերբուրգի, Մոսկվայի մատե–նադարանների հայկ․ ձեռագրերից քաղ–ված նյութեր։ 1850-ին ֆրանսերեն է թարգմանել Խաչակրաց առաջին արշա–վանքի մասին Մատթեոս Ուոհայեցու տեղեկությունները (երկի ամբողջական թարգմանությունը հրատարակել է 1858-ին' Գրիգոր Երեցի շարունակած ժամանակա–գրությամբ)։ 1849-ին, երբ Եվրոպայում դեռ հայտնաբերված չէր ասորի պատմիչ Միխայել Ասորու «ժամանակագրության» ասորերեն բնագիրը, Դ․ հրատարակեց այդ երկի հայերենից կատարած մասնակի թարգմանությունը։ Խաչակիրների մասին համաշխարևային գրավոր հուշարձանների մատենաշարի կազմում տպագրել է եր–կու հատոր՝ առաջինը հայերեն զուգա–հեռ տեքստերով (1869) ընդգրկում է Մատ–թեոս Ուոհայեցու, Միխայել Ասորու, Սամ– վել Անեցու, Ներսես Շնորհալու, Ներսես Լամբրոնացու, Գրիգոր Տղայի, Սմբատ Սպարապետի, Վարդան Արևելցու և այլոց տեղեկությունները խաչակիրների վերա–բերյալ։ Երկրորդ հատորը (1906) պարու–նակում է նույն ժամանակաշրջանին վե–րաբերող օտար աղբյուրները։ Դ․ թարգ–մանել է Ստեփանոս Տարոնեցու (Ասո–ղիկ) «Տիեզերական պաամութիւն» գըր– քի առաջին ու երկրորդ մասերը (հրտ․ 1883-ին)։ Ուսումնասիրևլ է նաև հայ հնագույն երգերն ու ժող․ ավանդույթնե–րը, Ավստրիայում, Ռուսաստանում, Թուր– քիայում ապրող հայերի կյանքը, խաչա–կրաց արշավանքների ժամանակ Կիլի– կիայի հայկական պետության քաղ․, վար–
