Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/538

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

երաժշտական բյուրոն (1931–35), 1932-ին՝ ՍՍՏՄ կոմպոզիտորների միությունը, 1957-ին՝ Տամառուսասաանյան երգչա–խմբային ընկերությունը։ Ե․ ը․ կան ՍՍՏՄ հանրապետություններում, աշխարհի շատ երկրներում։ Կան նաև միջազգային Ե․ ը․, որոնցից շատերը 6ՈԻՆԵՍԿ0-ին կից Միջազգային երաժշտական խորհըր– դի (հիմնվել է 1949, Փարիզում) անդամ ևն։ Տայ իրականության մեջ առաջին Ե․ ը․ կազմակերպվել է Կ․ Պոլսում, 1862-ին, «Քնար հայկական» անունով։ XX դ․ սկզբին Ե․ ը․ են կազմակերպվել տարբեր քաղաքներում․ Պետերբուրգի հայ գեղարվեստական ընկերությունը (1903), Մոսկվայի հայ խմբերգային ըն–կերությունը (1910), Թիֆլիսում՝ «Արե– վելյան երաժշտական ընկերությունը» (1907), «Երաժշտական լիգան» (1908), Տայկական խմբերգային ընկերությունը (1910), Թիֆլիսի հայոց երաժշտական ընկերությունը (1912), Տայ երաժիշտ– տեսաբանների ընկերությունը (1919)։ Սո– վետական տարիներին կազմակերպվել են՝ Տայաստանի պրոլետարական երա–ժիշտների ասոցիացիան (1930), Տայաս–տանի կոմպոզիտորների միությունը (1932), Տայաստանի երգչախմբային ըն–կերությունը (1958) և այլ կազմակերպու–թյունն ևր։ Մ․ Մուրադյան

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԼԱՐՎԱԾՔ, տես Լար–վածք երաժշտական։

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԼԻԳԱ», հայկական երա– ժըշտական ընկերություն։ Կազմակերպ–վել է 1908-ին, Թիֆլիսում, Ռ․ Մեչիքյանի ն Ա․ Մանուկյանի նախաձեռնությամբ։ Տիմնականում ընդգրկել է Թիֆլիսի հայկ․ հանրակրթական դպրոցների երգ–երա– ժըշաության դասատուներին։ Նպատա– կըն էր՝ դպրոցների համար ստեղծել գեղարվեստական բարձր արժանիքներով, պարզ ու մատչելի մանկական երգեր, կանոնավորել երաժշտության դասավան–դումը։ «Ե․ լ․»-ի ջանքերով կազմվել են TpnMMiգրյ» Ър (JV․ ՄՆլիքյաՆի U Jl․ Մանուկ–յանի «Երաժշտական այբբենարան»-ը ևն), մանկական երգերի ժողովածուներ (Ա․ Մա–նուկյանի «Փնջիկ» տետրերը ևն), մշակ–վել մեթոդական ցուցումներ, կազմակերպ–վել ցուցադրական դասեր, աշակերտների ուժերով բևմականացվել են մանկական օպերաներ և երաժշտական պատկևրներ։ Դադարել է գործելուց 1912-ին, միավոր–վելով ևորաստեղծ՝ Թիֆփսի հայոց երա– ժըշտական ընկերությանը։ Մ․ Մուրադյան

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ, երաժշտու– թյաև մասևագիտակաև ուսուցում (ստեղ–ծագործություն, կատարում, երաժշտագի–տություն, մանկավարժություն), ինչպես ն այդ միջոցով ձեռք բերված գիտելիք–ների ամբողջություն։

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ, տես Հնչյու–նային համակարգ։

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ՏէԵՎ, լայն առումով4 երա– ժըշտական ստեղծագործությունն է․ որ–պես ամբողջական դինամիկ երևույթ՝ կոմպոզիցիոն հնարների և երաժշտա–ար– տահայտչական միջոցների (մեղեդի, ռիթմ, հարմոնիա, կառուցվածք ևն) փոխ–կապակցված և փոխհարաբերված կոմպ–լեքս, որի միջոցով մարմնավորվում Է երաժշտական երկի գաղափարական–գե– ղարվեստական բովանդակությունը։ Ա– ռաջնայինը լինելով բովանդակությունը՝ ձևը պասսիվ չէ, օժտված է ինքնուրույն ներունակ տրամաբանությամբ՝ պայմա–նավորված պատմական զարգացման օրի–նաչափություններով։ Էական դեր են խա–ղում այն մշակույթի ազգային և սոցիա– լակաև արմատևերը, որոնց հիման վրա կազմավորվում են ձևի կարևորագույև բաղադրամասի՝ երաժշտական լեզվի նոր–մերը։ Երաժշտությունը լինելով ժամա–նակային արվեստ՝ նրա հևչողության ըն–թացքը ներկայացնում է ձևակազմավոր– ման պրոցես, որի առանձին փուլերը, փոխհարաբ հրվելով միմյանց, առաջաց–նում են յուրատեսակ հետագիծ–սխեմա։ Այստեղից Էլ՝ Ե․ ձ․ հասկացությունը նեղ առումով՝ որպես սխեմա–կառուցվածք։ Երաժշտության պատմական զարգացման ընթացքում գործնականորեն արմատա–վորվել են ձև–սխեմաների կայուն տիպա–յին տարատեսակներ, օրինակ, պարբե–րույթ, քառյակ, երկմաս ձև (երկու պար–բերույթի միասնությունը AB սխեմայով), եռմաս ձև (ABA սխեմայով), ռոևդո, վա–րիացիա, ֆուգա, սոևատային ձն են։

ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ՖՈՆԴ, ՍՍՏՄ կոմպոզի–տորների միությանն առընթեր կազմա–կերպություն։ Տիմնադրվել է 1939-ին։ Նպատակն է աջակցել կոմպոզիտորնևրի և երաժշտագետևերի ստեղծագործական աշխատանքին, բարելավել նրանց նյու– թա–կենցաղային պայմանները։ Տրատա– րակում և պրոպագաևդում է կոմպոզիտոր–ների երկերը, ևիմնում ստեղծագործական տներ, կազմակևրպում հեղինակային հա–մերգներ, ստեղծագործական գործուղում–ներ ևն։ ՍՍՏՄ երաժշտական ֆոնդի հայկ․ բաժանմունքը կազմակերպվել է 1939-ին։

ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆ (հուն․ բօսօաղ, բա–ռացի՝ մուսաների արվեստ), արվեստի տեսակ, որ իրականությունն արտացո–լում և մարդու վրա ևերգործում է հնչյուն– նևրի հատուկ ձևով կազմակերպված իմաս–տավոր հաջորդականությունների միջո–ցով։ Ըստ հիպոթեզների, ակունքներն ևղել են՝ նախամարդու ևուզական ոգեշունչ խոսքի ելևէջևերը, աշխատանքային ռիթ–մերը, ձայնական ազդանշանները, հմա–յանքի հնչյունային տարրերը, թռչունների երգն ու կենդանիների սիրային կանչե–րը։ Բազմադարյա զարգացման ընթաց–քում հասարակության երաժշտական պրակտիկայով ընտրված տոներից (տես Տոն, Հնչյուն երաժշտական) միավորվել են հնչյունային համակարգեր, որոնք կազմել են այդ հասարակության երա– ժըշտության հիմքը։ Երաժշտական բո–վանդակության մեջ գլխավոր դեր են խա–ղում հուզական վիճակներն ու պրոցես–ները և կամային ձգտումները։ Որպես մարդու հուզական ներաշխարհը արտա–հայտող միջոց Ե․ մոտենում է խոսքին և ևրա նման ունի ինտոնացիոն բնույթ, արտահայտում է ոչ միայն տրամադրու–թյուններ, այլև ընդհանրացված մտքեր ու գաղափարներ, կազմակերպում մարդ–կանց ևոգեկան կյանքը։ Ձգտելով արտա–հայտվող գաղավւարների առավել կոնկ–րետացման՝ կոմպոզիտորները հաճախ դուրս են գալիս այսպես կոչված «մաքուր» երաժշտության շրջանակներից, օգտա–գործում են խոսքային տեքստ (վոկալ և ծրագրային գործիքային Ե․), ինչպես և բեմակաև գործողություն։ Ե․ կարող է ունեևալ էպիկական, դրամատիկական, քնարական բովանդակություն, սակայն նրան առավել մոտիկ է քնարերգությու–նը։ Նրանում ընդհանուր առմամբ իշխում են դրական կերպարները, քիչ չեն հան–դիպում նաև բացասական կերպարներ, դրանց հետ՝ իրոնիան, ծաղրը, գրոտես–կը։ Մարդու մեջ լավը բացահայտելու և ըևդգծելու հակումը մեծացևում է Ե–յան նշանակությունը որպես հումանիստական նախսակզբի արտահայտիչ և բարոյա– դաստիարակչական ֆունկցիայի կրող։ Ե–յան բովանդակության մարմնավո–րումը, նրա գոյության միջոցը երաժշտա–կան ձևև է (լայև առումով), հևչողություև– ների այն համակարգը, որով արտա–հայտվում են կոմպոզիտորի հույ– զերը, մտքերն ու կերպարային պատկե–րացումները։ Երաժշտական ար տա հայ տ– չության պատմականորևն գոյացած մի–ջոցների ողջ համադրվածքը անվանում են երաժշտական լեզու, նեղ իմաստով կարելի է խոսել նաև այս կամ այն ժո–ղովրդի երաժշտական լեզվի մասին, քա–նի որ ամեն մի ժողովրդի Ե․ բնորոշվում է հնչյունային զուգորդումների կայուն տիպերով և դրանց օգտագործման որո–շակի նորմերով։ Օգտագործելով գոյու–թյուն ունեցող երաժշտական լեզուների կոնկրետ տարրերն ու ընդհանուր կա–նոնները, ձևափոխելով դրաևք և ստեղ–ծելով ևորերը՝ կոմպոզիտորը ձևավո–րում է իր անհատական լևզուև։ Այսպիսի առումով տարբեր դարաշրջաևների, ազ–գերի, կոմպոզիտորների երաժշտական լեզուները անչափ բազմազան են, սա–կայն նրանց բոլորին հատուկ են տոների բարձրութային և ժամանակային կազ–մակերպման ընդհանուր սկզբունքներ։ Բարձրութային հարաբերությունները (ընդհանուր առումով՝ ինտոնացիան) կազ–մակերպվում են չաղի, իսկ ժամանակա–յինը (ռիթմը)՝ մետրի հիման վրա։ Այդ հարաբերությունների կապակցված և իմաստավոր ծավալումը գոյացնում է մե–ղեդին, որը Ե–յան արտահայտչամիջոց–ներից ամենակարնորն է։ Երաժշտական երկի ընդհանուր կառուցվածքը արդյունք է նրա մասնավոր կառուցվածքների՝ մե–ղեդիի, հարմոնիայի, ֆակտուրայի, տեմբ–րի, դինամիկայի, տևմպի և ագոգիկայի փոխգործակցությաև․ առաևձևահատուկ ևշաևակություև ունի թեմատիկ կառուց–վածքը։ Մրանք բոլորը միավորվում և կոորդիևացվում են շարահյուսական (մո–տիվներ, ֆրազներ, նախադասույթներ, պարբերույթներ) և կոմպոզիցիոն (ամ–բողջական բաժիններ, մասեր) կառուց–վածքներում ու կազմում նրա ձևը կամ կոմպոզիցիաև։ Ձևի հարաբևրակաև ինք– ևուրույևությաև բերումով Ե–յաև մեջ կազ–մավորվել են նրանց կայուն տեսակներ (տես Երաժշտական ձև)։ Երաժշտական ևրկի գոյությունը պայմանավորված է նրա ստեղծման, վերարտադրման և ուևկըև– դրման փուլերով, համապատասխան մար–դու երաժշտական գործունեության երեք հիմնական տեսակներին՝ հորինում, կա–