բանը (1866), ուսուցչական սեմինարիան (1881) ևն։ 1865-ին բացվեց գրադարան, 1874-ին՝ տպարան։ 1908-ին Ե–ում կար 31 դպրոց՝ 3724 աշակերտով։ Ե–ի առաջին պարբերականը «Պսակ» թերթն է, որ լույս է տեսել 1880–84-ին։ Սրան հաջոր–դեցին «Առողշապահական թերթ» (1881 – 1884, խմբագիր–հրատարակիչ՝ Լ․ Տիգ– րանյան), «Երևանի հայտարարություն–ներ» (1883, խմբագիր–հրատարակիչ՝ է․ Տեր–Գրիգորյան, 1900-ից ռուսերևն՝ «Эриванские объявления»), «Տրազդան» (1908–09), «Նոր ձայն» (1911 – 12), «Խոսք» (1911 –14), «Эриванские губерн–ские ведомости», «Эриванский вестник», «Факты» պարբերականները։ Թատերա–կան կյանքը Ե–ում սկսվել է 1850-ին՝ «Արամյան թաւռրոնխ ելույթով։ 1865-ից թեմական դպրոցի դահլիճում ներկայա–ցումներ են տվել Գ․ Չմշկյանը, Մ․ Ամե–րիկյանը, Ս․ Մանղինյանը։ 1891-ին բաց–վեց քաղաքային ակումբը (այժմ այդ շենքում է Գայի անվ․ սպայի տունը)։ 1910-ական թթ․ հայկական, ռուսական և ադրբեջաևակաև խմբերով թատերակաև մասնաճյուղ էր գործում «Օգտակար գի–տելիքներ տարածող ընկերությանն» առըն–թեր։ 1913-ին բացվեց Ա․ Բունյաթյանի թատրոնը (այժմ՝ Տ․ Պարոնյանի անվ․ երաժշտական կոմեդիայի թատրոն)։ Մինչև 1828-ը՝ զինվորական հոսպիտա–լի բացումը, Ե–ում բուժական հիմնարկ չի եղել։ 1851-ին բնակչությանն իրավունք տրվեց բժշկի դեղատոմսով օգտվելու հոս–պիտալի դեղատնից։ 1888-ին հիմնադրվեց 1-ին բուժարանը, իսկ 5 տարի հետո՝ նրան առընթեր կլինիկական հիվանդա–նոցը՝ 12 մահճակալով։ 1913-ի տվյալ* ներով Ե–ում կար 4 բուժարան, 3 դեղա–տուն, ակնաբուժարան, հոգեբուժարան։ Տայտնի էիև հատկապես վիրաբույժ Տ․ Տովհաննիսյանի և բժիշկ Ա․ Տեր– Ավեաիքյաևի մասևավոր հիվանդանոցնե–րը։ Վարաևհչ հհՎանււությունների, հա–մաճարակների Ժամաևակ (խոլերա' 1908–10, 1916, տիֆեր՝ 1915 ևն) ստիպ–ված ստացիոնարներ էին կազմակերպում մասնավոր բնակարաններում։ 1910-ին հիմնադրվեց Ե–ի բժշկական ընկերու–թյունը։ Բժիշկ Գ․ Արեշյանի ջանքերով 1919-ին առաջին հիվանդանոցում բաց–վեց մանկաբարձա–գինեկոլոգիական բա–ժանմունք, 1920-ին՝ մանկաբարձա–ֆելդ– շերական դպրոց։ Սակայն բնակչության բուժսպասարկումը մնում էր ցածր մա–կարդակի վրա, մեծ էր հատկապես ման–կական մահացության տոկոսը։ 1900-ական թթ․ սկսած Ե․ ավելի եռան–դուն է ներգրավվում հեղաՓոխական շարժ–ման մեջ։ Առաջին ս–դ․ կազմակերպու–թյունը այդտեղ ստեղծվել է 1902-ին (տես Երևանխ սոցխաԼ–դեմոկրաւոական բոչշե– վխկյան կազմակերպություն 1901–20)։ 1910–14–ի հեղափոխական նոր վերելքն ընդգրկեց նաև Ե․, տեղի ունեցան գործա–դուլներ, հակակառավարական ցույցեր։ Առաջին համաշխարհային պատերազ–մը հայ ժողովրդին կանգնեցրեց ֆիզիկա–կան ոչնչացման վտանգի առջև։ Օսման–յան Թուրքիայի կառավարությունը Արև– մըտյան Տայաստանում կազմակերպեց հայերի ցեղասպանությունը, որին զոհ Երևանի արական գիմնազիան (1911–15* ճարա․ Վ․ Օ․ Սիմոնսոն) Գիմնազիայի շենքը (1881, ճարտ․ ֆոն դեր Նոննե) դարձավ շուրջ 2 մլն մարդ, միաժամանակ ևարյուր հազարավոր մարդիկ դարձան գաղթական՝ փրկություն որոնելով Ռու* սաստանում, Մերձավոր Արևելքի, Եվրո–պայի ու Ամերիկայի երկրներում։ Ե․ լցվեց տասնյակ հազարավոր գաղթականներով։ Սրվեց մթերային ճգնաժամը, տարած–վեցին սովը և ևամաճարակը։ Ե–ի աշխա– տավորևերը քաղաքական ցույցերով, «Կորչի՛ պատերազմը», «Տա՚ց» լոզուևգ– ևերով դիմավորեցին Ռուսաստանում 1917-ի բուրժուա–դեմոկրատական հեղա–փոխությունը։ Ե–ումնս, Ռուսաստանի մյուս քաղաքների օրինակով, ստեղծվեց բան–վորների և գյուղացիների պատգամա–վորների սովետ։ Մակայն այնտեղ ղեկա–վարությունը իրենց ձեռքը վերցրին դաշ– նակները, Էսեռները և մեևշևիկևերը, որոևք պաշտպանում էին ժամանակավոր կառա–վարությանը ն նրա դրածո Անդրկովկաս– յան հատուկ կոմիտեին։ ՌՍԴԲԿ Ե–ի կազմակերպությունը դուրս եկավ ընդ– հատակից և անցավ լեգալ գործունեու–թյան։ Բոլշևիկևերը ակտիվ աշխատաևք ծավալեցին աշխատավորների և զիևվոր– ևերի մեջ, ուժեղացավ գոբծադուլայիև շարժումը։ Տոկտեմբերյաև սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը նոր էջ բացեց համայն մարդկության պատմության մեջ։ Ե–ի աշ–խատավորներն իրենց ժողովներում և միտինգներում ողջունեցին հեղափոխու–թյունը, արտահայտեցին իրենց պատրաս– տակամությունը՝ օժանդակելու ռուսական պրոլետարիատին և գյուղացիությանը, սովետական կառավարությանը։ 1917-ի նոյեմբերին Ե–ում տեղի ունեցան զինվոր–ների և աշխատավորևերի միտիևգևեր, որոնք ողջունեցին Տոկտեմբերյան սո–ցիալիստական մեծ հեղափոխության հաղ–թանակը և որոշում ընդունեցին Անդրկով–կասում ևս սովետակաև իշխաևություև ևաստատելու մասիև։ Սակայև հակահե– ղափոխակաև ուժերը ճևշեցին այդ ելույթ–ները։ 1918-ի հունվարին Անդրկովկաս ներ–խուժեցին թուրքական զորքերը։ Մայիսին Տայաստանի աշխատավորները Սարդա–րապատի մոտ, ևամառ մարտերում (տես Սարդարապատի ձակաաամարա 1918) կա–սեցրին թուրքերի առաջխաղացումը և Արևելյաև Տայաստանը, այդ թվում Ե․ փրկեցին թուրքական օկուպացիայից։ Բայց Անդրկովկասյան կոմիսարիատը, ապա նաև սեյմը գործակցությաև մեջ մտան գերմանա–թուրքական օկուպանտների հետ՝ նրանց դիտելով իբրև իրեևց դաշ– ևակիցը հեղաՓոխության դեմ պայքա–րում։ 1918-ի մայիսին Անդրկովկասում ստեղծվեցին երեք «անկախ» կառավարում թյ աններ, մենշևիկյանը՝ Վրաաոանում, մուսավաթականը՝ Ադրբեջանում, դաշ–նակցականը՝ Տայաստանում։ Ե․ դարձավ Տայաստանի Տանրապետության, ինչ–պես նաև համանուն գավառի կենտրոնը։ 1918-ի աշնանը Անդրկովկասում գեր– մանա–թուրքականին փոխարինեցին անգ– լո–ամերիկյան օկուպանտները։ Դեկտեմ–բերին Ե․ հասան Անտանտի ներկայա–ցուցիչները, որոնք ձեռնամուխ եղան Տա– յասաանում «նոր կարգ» հաստատելուն։ Գաղութային ռեժիմն ավելի ուժեղացավ, երբ 1919-ի օգոստոսին Ե․ ժամանեց Ազ–գերի լիգայի նշանակած՝ Տայաստանի «բարձրագույն կոմիսար», ամերիկյան գնդապետ Տասկելը։ 1918–20-ի գաղու–թային ռեժիմը նոր արհավիրքներ բերեց։ ի վերջո իսպառ արժեզրկվեց դրամը, բարձրացան գները, մոլեգնեց սովը, խո–լերայի և բծավոր տիֆի համաճարակը։ Ըստ կառավարական տվյալների, 1919-ի հունվարին Ե–ի Փողոցներից հավաքվել է 650, փետրվարին՝ 751 դիակ։ Ե–ի աշխատավորությունը համառորեն տոկում էր հանուն իր գոյության։ 1918-ի աշնանը ստեղծվեց Ե–ի բոլշևիկների քա–ղաքային կոմիտեն։ ՌՍԴԲԿ Կովկասի երկրային կոմիտեն այստեղ ուղարկեց պրոֆեսիոնալ հեղափոխական գործիչ–
