գործունեությամբ, և անկախ կամ կեղծ (պսևդոսեքսուալ), որոնց զարգացումն իրականանում է անկախ սեռական գեղ–ձերի ֆունկցիայից։ Կենդանիների ամոր–ձատումից (սեռական գեղձերի ևեռացու– մից) հեաո կախյալ Ե․ ս․ հ․ չեն զար–գանում, իսկ եթե արդեն զարգացած են՝ աստիճանաբար կորցնում հև իրևնց ֆունկ–ցիան, երբեմն լրիվ անհետանում են։ Ամորձատված կենդանուն սեռական գեղձ պատվաստելիս կամ նրա հորմոնը ներար–կելիս զարգանում են համապատասխան սեռին բնորոշ կախյալ Ե․ ս․ հ․, օրինակ, ամորձատված հավին արական սեռական գեղձ պատվաստելիս զարգանում են արա–կան սեռական ռեֆլեքսներ (կռվարարու–թյուն, կանչի ընդունակություն, աքաղաղի կատար)։ Անկախ Ե․ ս․ հ․, օրինակ, աքաղաղի բիտը կամ Փետրավորումը զարգանում են առանց սեռական հորմոն–ների մասնակցության (ամորձատված աքաղաղների մոտ ես այդ հատկանիշնևրը հայտնաբերված են)։ Միջատնևրիև բնո–րոշ է սոմոսեքսուալ կամ հյուս– վածքա–սեռական Ե․ ս․ հ–ի խումբը, որը կախված չէ սեռական գեղձերի ֆունկ–ցիայից և հատուկ է միայն մեկ սեռին։
ԵՐԿՈՒ ՄԱՐՄՆԻ Ի»ՆԴԻՐ, տես Երկնային մեխանիկա՝․
ԵՐԿՈՒԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ, տես Թվար–կության համակարգեր՝․
ԵՐԿՈՒՆՔ», քաղաքական եռօրյա թերթ։ Տունահայ գաղութի հնչակյանների ոչ պաշտոնական օրգան։ Լույս է տեսել 1922–23-ին, Աթենքում։ Խմբագիր՝ Տ․ Գասպարյան։ Թերթը հանդես է ևկել Սովետական Տայաստանի պաշտպանու–թյամբ, լուսաբանել նրա տնտ․ ու մշա–կութային նվաճումները։ Լայն տեղ է հատ–կացրել Տունաստանում և հարևան եր– կըրներում ապաստանած հայ գաղթական–ների ու որբերի ճակատագրին, հայրենա–դարձության ևարցերին։ «Ե․» տպագրել է նաև միջազգային լուրեր, տեղեկություն–ներ Տունաաոանի ներքին կյանքի մասին։
ԵՐԿՓԵՂԿԱՆԻՆԵՐ (Bivalvia), թեր–թախռիկավորներ, փափկամորթ– ների տիպի ջրային անողնաշարավոր կենդանիների դաս։ Ե–ի մարմինը երկկող–մանի համաչափ է՝ ծածկված մաշկային ծալքերով՝ թիկնոցով։ Վերջինիս և մարմ–նի միջև գտնվում է թիկնոցային խոռոչը։ Ե․ ունեն 2 փեղկից կազմված խեցի (եր–կարությունը մի քանի г/է/փց մինչև 1,5 մ)։ Մեջքային մասում փեղկերը միմյանց միա–ցած են առաձգական կապանով՝ լիգա– մենտով, իսկ ներսից՝ փակող 1–2 մկա–նով։ Ե–ի մեծ մասի մարմինը Փորի կող–մում ունի մկանային մակաճ՝ ոտք, որն արտադրում է բիսուս կոչվող նյութը։ Այդ նյութի միջոցով կենդանին ամրանում է հիմքին։ Շնչառությունը կատարվում է խռիկներով, որոնք ևրկփետրաձև են (պրի–միտիվ տևսակնևր) կամ ձևափոխված են խռիկային թիթեղների [այստեղից Ե–ի մյուս՝ թերթախռիկավորներ (Lamellibran- chia) անվանումը]։ Ե․ գլուխ չունեն։ Մարսողության համակարգը բաղկացած է բերանից ու նրան կից մերձբերանային բլթակներից, կարճ կերակրաՓողից, ստա–մոքսից և օղակաձև սպիից։ Արյան շրջա–նառությունը բաց է։ Սիրտը կազմված է Երկփեղկանի փափկամոբթներ, /․ սանրիկ, 2․ միդիսս, 5․ ոստրեներ, 4․ «սպի–տակ խեցի», 5․ անատամ, 6․ «ծովային մուրճ», 7․ նավաորդ սրտապարկում պարփակված մեկ Փորո–քից ն երկու նախասրտից։ Սրտի միջով անցնում է վերջնաղին։ Երիկամները զույգ են։ Նյարդային համակարգը ներկայաց–ված է 3 զույգ հանգույցով։ Զգայության օրգանները թույլ են զարգացած։ Ունեն հավասարակշռության օրգաններ՝ ստա– տոցիստներ, զգացող ելուստներ՝ օսֆրա– դիումներ։ Որոշ տեսակների թիկնոցի եզրին կան աչքեր։ Մեծ մասամբ բաժանա–սեռ են։ Բեղմնավորությունն արտաքին է։ Մնվում են պլանկտոնով կամ քայքայ–ված նյութերով։ Տայտնի է մոտ 15․000 տեսակ, որից 130-ը ժամանակակից ձներ են։ Ե․ ապրում են ծովային և քաղցրահամ ջրերում։ Շատ տեսակներ ընկղմվում են տիղմի մեջ, մյուսներն ազատ լողում են ջրի ևատակին կամ կպած են ևիմքին։ Որոշ Ե․ ունեն արդյունագործական նշա–նակություն։
ԵՐԿՔԱՌԱԿՈՒՍԻ ՀԱՎԱՍԱՐՈՒՄ, ax4+ + bx2+c=0 տեսքի հավասարում։ Լուծ–վում է x2=y տեղադրությամբ, որով բերվում է քառակուսի հավասարման՝․
ԵՐՄԱԿ Տիմոֆեևիչ (ծն․թ․անհւո․– 6․8․1585), կազակական ատաման, Սիբի– րը Ռուսաստանին միացնելու համար ձեռնարկված արշավանքի ղեկավարը։ Արդյունաբերող Ստրոգանովները, որոնք ցարից ստացել էին Մերձկամայան և Անդրուրալյան շրջանների օգտագործման շնորհագրեր, Օբ ու Իրտիշ գետերի վրա բերդեր կառուցելու թույլտվություն, 1577-ին Ե–ին իր ջոկատով հրավիրել են պաշտպանևլու իրենց տիրույթները Սի– բիրի Կուչում խանից։ Մոտ 1581-ին Ե․ արշավել է Արնմտյան Սիբիր։ 1582-ին նրա ջոկատը ջարդել է Կուչումին, գրա–վել խանության մայրաքաղաքը։ 1585-ին Կուչումը անսպասելիորեն հարձակվել է Ե–ի ջոկատի վրա ն ոչնչացրել այն։ Վիրա–վորված Ե․ խեղդվել է Վագայ գետում (Իրտիշի վտակը)։
ԵՐՄՈԼՈՎ Ալեքսեյ Պետրովիչ (1777– 1861), ռուսական ռազմական և պետական գործիչ, հետևազորի (1818) և հրետանու (1837) գեներալ։ Մասնակցել է Լեհաստա–նի դեմ պատերազմին (1794) և պարսկ․ արշավանքին (1796)։ Սմոլենսկի «ազա–տամիտ» սպաների խմբակի գործունեու–թյանը մասնակցելու համար 1798-ին ձեր– բակալվել և աքսորվել է Կոստրոմա։ 1812-ի Տայրենական պատերազմի ժա–մանակ եղել է 1-ին Արևմտյաև բանակի շտաբի պետ, նշանակալի դեր է խաղացել Վալուտինա Գորայի, Բորոդինոյի ն Մա– լոյարոսլավեցի մարտերում։ Բորոդինո–յի ճակատամարտից հետո նշանակվել է միացյալ բանակների շտաբի պետ, 1813– 1814-ի ռուս, բանակի արտասահմանյան արշավանքների ժամանակ՝ դաշնակից բա–նակների հրետանու պետ։ 1816-ից՝ Առան–ձին կովկասյան կորպուսի ևրամանա– տար, Կովկասի գլխավոր զորահրամանա–տար և կառավարիչ։ 1817-ին դիվանագի–տական հանձնարարությամբ մեկնել է Պարսկաստան։ Իրականացրել է ցարիզմի գաղութային քաղաքականությունը Կով– կասում, ղեկավարել Տյուսիսային Կով–կասի նվաճումը։ Ե․ ունեցել է առաջադեմ գործչի համբավ։ Դեկաբրիստների հետ կապի պատճառով 1827-ին ետ է կանչվել Կովկասից և պաշտոնաթող արվել։ ԵՐՄՈ1ՈՎԱ Մարիա Նիկոլաևնա [3(15)․ 7․1853, Մոսկվա – 12․3․1928, Մոսկվա], ռուս դերասանուհի։ Տանրապետության ժող․ արտիստուհի (1920)։ Աշխատանքի հերոս (1924)։ Ավարտել է (1871) Մոսկվա–յի թատերական ուսումնարանը, ապա աշխատել Փոքր թատրոնում։ Ա․ Ն․ Օստ– րովսկու պիեսներում խաղացել է 20-ից ավելի դեր, այդ թվում Կատերինա («Ամպ–րոպ», 1873), Տուգինա («Վերջին զոհ», 1877), Նեգինա («Տաղանդներ ն երկըր– պագուներ», 1881), Լյուդմիլա («Ուշացած սեր», 1896), Կրուչինինա («Անմեղ մեղա–վորներ», 1908)։ Ե–ի լավագույն դերակա–տարումներից էիև նաև Լաուրեևսիան (Լոպե դե Վեգայի «Ոչխարի աղբյուրը», 1876), ժաննա Դ’Արկը (Շիլլերի «Օռլեա– նի կույսը», 1884), Տուդիթը (Գուցկովի «Ուրիել Ակոստա», 1879), Մարի Ստյուար–դը (Շիլլերի «Մարի Մտյուարտ», 1886)։ Մ․ Ն․ Երմոլովան Մարի Սայուարտի դերում (Շիլլերի «Մարի Սւոյուարտ»)
