բում։ Տոըինհլ է հայերեն և ադրբեջանե–րեն։ Զ․ բարոյա–խրատական, սիրային երգերի հեղինակ է («Տոգու և մարմնի վեճը», «Այսօր ի վւռղ, վաղն ի հող» ևն)։ Զ–ի «Փողի վրա ասած», «Եկայք հայեր․․․» մուխամմազները առանձնահա–տուկ տեղ են գրավում աշուղական գրա–կանության մեջ։ Շ․ Գրիգորյան
ԶԱՐԳԱՑԱԾ ՍՈՑԻԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՀԱՍԱ–ՐԱԿԱՐԳ, կոմունիստական հասարակար–գի զարգացման պատմականորեն անհրա–ժեշտ Էտապ, սոցիափզմի հասուն աստի–ճան, երբ ապահովվում է հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառների աննախըն–թաց արագ զարգացումը։ Կոմունիստա–կան հասարակարգը գիտականորեն պար–բերացված է Կ․ Մարքսի «Գոթայի ծրա–գրի ըննադաաությոաը* երկում։ Վ․ Ի, Լենինը, ելնելով դրանից և հանրագու–մարի բերելով սոցիալիզմի առաջին տա–րիների պատմական փորձը, կանխատե– սհլ է «զարգացած սոցիալիստական հա–սարակություն» կառուցելու անխուսափե–լիությունը (Վ․ Ի․ Լ և ն ի ն , հ․ 30, Էջ 420)։ Նա միաժամանակ ընդգծել է սո–ցիալիզմի Էտապների պարբ հրացման ան–հրաժեշտությունը, որպևս կուսակցու–թյան գիտական, քաղ․ կուրս մշակելու օբյեկտիվ հիմք։ ՍՄԿԿ XXIV համագու–մարը հավաստեց Զ․ ս․ հ–ի կառուցման փաստը ՍՍՏՄ–ում․ «Սովետական մարդ–կանց անձնվեր աշխատանքով,– ասվում է համագումարի որոշումներում,– կառուց–վել է զարգացած սոցիալիստական հասա–րակարգ, որի մասին Վ․ Ի․ Լենինը 1918 թվականին խոսում Էր իբրն մեր երկրի ապագայի մասին» (ՍՄԿԿ XXIV համա–գումարի նյութևրը, Ե․, 1971, Էջ 50)։ Սո–ցիալիզմի հասունության տարբեր շրջան–ների չափանիշը ոչ միայն արտադրողա–կան ուժերի զարգացման մակարդակն Է, այլն արտադրաեղանակի կատարելության աստիճանը։ Զ․ ս․ հ․ ՍՍՏՄ անցած նա–խորդ Էտապների օրինաչափ արդյունքն Է, օրգանապես կապված է նրանց հետ և կո–մունիզմի բարձր փուլին անցնելու ելակևտ Է։ Զ․ ս․ հ–ի կառուցումը միաժամանակյա ակտ չէ բոլոր երկրներում։ ՍՍՏՄ 60- ական թթ, ավարտեց ևասուն սոցիալիզ–մի կառուցումը։ Իսկ սոցիալիստական համագործակցության որոշ երկրներ (ԲԺՏ, ԳԴՏ, ՉՍՍՏ նն) իրագործում են այն։ Սոցիալիստական համագործակցության երկրների նյութական, աշխատանքային ն ֆինանսական ռեսուրսների համախըմ– բումը, աշխատանքի միջազգային սոցիա–լիստական բաժանման ու սոցիալիստական ինտեգրացման առավելությունների օգ–տագործումը հասուն սոցիալիզմի ստեղծ–ման գործոններ են։ Զ․ ս․ և–ի էտապում սոցիալիզմին ներհատուկ տնտ․ օրենքնե–րի, հասարակական հարաբերությունների բնույթը նույնատիպ է նախորդ շրջաննե–րի համեմատ, սակայն փոխվում է դրանց կատարելության աստիճանը՝ տարբերակ–վում են սոցիալիզմի լիակատար կառուց–ման ու հասուն էտապները։ Զ․ ս․ հ․ նոր, բարձր աստիճանով ու հասարակական հարաբերությունների համընդգրկող մաս–շտաբներով համակողմանի զարգացում է ստանում, ձեռք է բերում նոր, բնորոշ գծեր։ Արմատական տեղաշարժեր են կա– տարվում արտադրողական ուժերի, տնտ․ հարաբերությունների, քաղ․ կազմակեր–պության ոլորտներում։ Բարձրանում է հա–սարակության անդամների բարեկեցու–թյան և հոգևոր կյանքի մակարդակը։ ՍՍՏՄ–ի արդի էկոնոմիկան որակապես տարբերվում է 30–40-ական թթ․ էկոնո–միկայից։ 1940-ի համեմատությամբ 1975-ին հա–սարակական ամբողջական արդյունքն ավելացել է 11 անգամ, արտադրված ազ–գային եկամուտը՝ 11,4, հիմնական ար–տադրական ֆոնդերը՝ մոտ 11,3, ար–դյունաբերության արտադրանքը՝ 17, գյու–ղատնտեսությանը՝ 2,3 անգամ նն։ Ար–տադրաուժերի զարգացւքան նոր աստի–ճանը օբյեկտիվորևն պահանջում է ար– տադրականտնտ եսական հարաբերա> թյունների ողջ համալիրի կատարելա–գործում։ (Տես նաև Կոմունիզմ, Սոցիա– 1խդմ)։ Գրկ․ Մարքս Կ․, Գոթայի ծրագրի քննադատությունը, Ե․, 1948։ Էնգելս Ֆ․, Կոմունիզմի սկզբունքները, Ե․, 1959։ Լ ե– ն ի ն Վ․ Ւ․, Երկ․, հ․ 25, գլուխ 5, հ․ 29, էշ 512-33, հ․ 30, էջ 354–57, 420։ ՍՄԿԿ ծրա–գիրը, Ե», 1974։ ՍՄԿԿ XXV համագումարի նյութերը, Ե․, 1976։ Ա․ Ջանինյան
ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՈՉ ԿԱՊԻՏԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՈՒՂԻ, նախկինում սոցիալ–տնտեսական տեսակետից թույլ զարգացած երկրների ու ժողովուրդների՝ կապիտալիզմի շրջանց– մամբ սոցիալիզմին անցնելու յուրահա–տուկ հեղափոխական պրոցես։ Զ․ ո․ կ․ ու–ու գաղափարն առաջին անգամ գիտա–կանորեն հիմնավորել և զարգացրել են Կ․ Մարքսը ն Ֆ․ էնգելսը։ Ռուս․, բուլղ․ և հնդ․ համայնական հողասեփականա– տիրության ձևի կոնկրետ պատմական պայմաններն ուսումնասիրելով՝ նրանք հնարավոր էին համարում զարգացման կրճատ ուղին՝ կապված ինդուստրիալ բարձր աստիճանի վրա գտնվող երկրնե–րի պրոլետարական ևեղափոխության հաղ–թանակի հետ։ «․․․ Երբ կապիտալիստա–կան տնտեսությունը հաղթահարվի իր հայրենիքում,– գրում էր Ֆ․ էնգելսը,– և այն երկրներում, որտևղ նա ծաղկման է հասել, միայն այն ժամանակ, երբ հետա–մնաց երկրներն այդ օրինակով տեսնեն, թե «ինչպես է այդ արվու մ»․․, կարող են վերցնել զարգացման այդ–պիսի կրճատված ուղու կուրս» (Կ․ Մարք–սի ն Ֆ․ էնգելսի նամակագրությունը ռուս–քաղաքական գործիչների հետ, 1954, էջ 374)։ Վ․ Ի․ Լենինը, վերլուծելով իմ–պերիալիզմի դարաշրջանի սոցիալ–քա– ղաքական ու պատմական պայմանները, ինչպես նան սոցիալիստական հասարա–կարգի ձևավորման առաջին տարիների վւորձը, Զ․ ո․ կ․ ու–ու գաղափարը վերա–ծեց ամբողջական տեսության։ Լենինը կա–պիտալիզմը պարտադիր անխուսափելիու–թյուն չէր համարում բոլոր ևրկրների հա–մար։ Եթե հաղթանակած երկրների պրո– լետարիատը, գրում էր նա, իր տրամա–դրության ներքո գտնված բոլոր միջոցնե–րով (տնտ․, քաղ․, կուլտուրական ևն) անշաևախնդիր օգնություն ցույց տա նա– խակապիտալիստական հարաբերություն–ների ոլորտում գտնվող երկրների ժողո– վուրդներին, որոնց մոտ սոցիալական առաջադիմության ուղիով ընթանալու շարժում է նկատվում, ապա վերջինները կարող են շրջանցել արդ․ կապիտալիզմի փուլը և հասնել սոցիալիզմի։ Այդ ուղիով ընթանալու ռեալ պայմաններ (ներքին ու արտաքին) ստեղծվեցին Տոկտեմբեր– յան սոցիալիստական մեծ հեղափոխու–թյան շնորհիվ։ Բազմաթիվ ժողովուրդ– ներ ու երկրներ (Ղազախստան, միջին– ասիական հանրապետություններ, Կով– կասի լեռնականներ, Ծայր Տյուսիսի ու սովետական Արնելքի ժողովուրդն եր), զարգացման բարձր մակարդակ ունեցող ազգերի եղբայրական աջակցությամբ, թո– թավւեցին դարավոր հետամնացությունը և պատմական կարճ ժամանակահատվա–ծում հասան առաջավոր, զարգացած ազ–գերի մակարդակին։ Այդ տեսակետից առա–վել ցայտուն է ՄԺՏ–ի օրինակը, որը ժողովրդա–դեմոկրաաական կարգերի, ՍՍՏՄ–ի համակողմանի օգնության շնորհիվ միջնադարյան ֆեոդալիզմից ան–ցավ սոցիալիզմի։ Սոցիալիզմի համաշ–խարհային համակարգի ստեղծումը, գա–ղութատիրության վւլուզումը, Ասիայի, Աֆ– րիկայի, Լատինական Ամերիկայի շատ ժողովուրդների քաղ․ ինքնուրույնության նվաճումը նոր հեռանկարներ են բացում ազատագրված երկրների ժողովուրդների վերընթացի համար։ «․․․ Շատ երկրնե– րում,– արձանագրված է ՍՄԿԿ XXIY համագումարի հաշվետու զեկուցման առ–թիվ ընդունած բանաձևում,– ա զգայի ն– ազատագրական պայքարը փաստորեն սկսել է վերաճել ինչպես ֆեոդալական, այնպես էլ կապիտալիստական շահագոր–ծական հարաբերությունների դեմ ուղըղ– ված պայքարի։ ժամանակակից ազգային– ազատագրական շարժման առաջավոր ջո–կատը կազմում են այն երկրները, որոնք կանգնել են զարգացման ոչ կապիտալիս–տական ուղու վրա, այսինքն վերցրել են սոցիալիստական հասարակարգ կառու–ցելու կուրս» (ՍՄԿԿ XXIV համագու–մարի նյութերը, 1971, էջ 255)։ Այդ ուղիով ընթացող երկրներում առա–ջադեմ դասակարգերը համախմբվում են ազգային ճակատի մեջ և իրականացնում արմատական վերափոխումներ։ Միջազ–գային առաջադեմ ուժերի օգնությամբ այդ երկրների հեղափոխական–դեմոկրա– տական ուժևրը հեռանկարում ի վիճակի են արմատավորել սոցիալիստական հա–սարակական ևարաբերություններ։ Սա–կայն գաղութային լուծը թոթափած եր– կըրների առաջընթացը հեշտ ու հանգիստ չի տևղի ունենում։ Տեխնիկա–տնտեսա– կան դժվարությունները հաղթահարելուն զուգընթաց, այն ընթանում է հետադեմ ուժերի դեմ մղվող պայքարում։ Քանի որ այդ ևրկրների կապը տակավին սերտ է կապիտալիզմի ևամաշխարհային շուկայի հետ, ամբողջությամբ չևն վերացված կոմպ–րադորական բուրժուազիայի, ֆեոդալա–կան արիստոկրատիայի մնացորդները, իսկ մասնավոր սևփականության վրա հիմնված տնտեսաձևերի առկայությունը մշտապես կապիտալիստական հարաբե–րությունների ծնման վտանգ է պարունա–կում, ապա ամենուրեք չէ, որ դեմոկրա–տական ուժերի պայքարը հաղթանակով է պսակվում։ Պատմությանը մինչ այժմ
