Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 3.djvu/664

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

հայտնի է Զ․ ո․ կ․ ու–ու երեք ձև․ կապի–տալիզմի շրջանցումն ու սոցիալիզմի կա–ռուցումն ընթանում է պրոլետարիատի դիկտատուրայի համակարգում (սովետա–կան Արևելք), ժողովրդա–դեմոկրատա– կաև քաղ․ իշխանության պայմաններում (Մոնղոլիա և ուրիշներ), ազգային դեմոկ–րատիայի պետության հովանու ներքո։ Գրկք ՄարքոԿ․ և Էնգելս Ֆ․, Կո–մունիստական կուսակցության մանիֆեստը, Ե․, 1973։ Պլեխանով Գ․ Վ․, Մեր տա–րաձայնությունները» ե․, 1939; ՍՄԿԿ ծրա–գիրը» 1961։ ՍՄԿԿ XXIV համագումարի նյու–թերը^․, 1971; Ульяновский Р․ А․, Социализм и освободившиеся страны, М․, 1972? Брутеиц Н-r Современные национально-освободительные революции, КГ<?> 1974»

ԶԱՐԳԱՑՈՂ ԵՐԿՐՆԵՐ, իմպերիալիստա–կան տերությունների նախկին գաղութներ և կիսագաղութներ կամ կախյալ երկրներ Ասիայում, Աֆրիկայում, Լատինական Ամե– րիկայում, որոնք քաղաքական անկախու–թյուն են նվաճել, բայց ամբողջությամբ չևն թոթափել նեոգաղութատիրության լու–ծը։ Գաղութատերերը (տես ձադութւստխ՜ րություն) դարեր շարունակ այդ երկրները վերածել են իրենց տնտեսության հում–քային կցորդի, սպառահանման շուկայի Ц ստրատեգիական բազայի։ Գաղութաց–ված երկրները մինչև ազատագրումը կա–տարել ևն «ևամաշխաբհայիև գյուղի» դեր և նրանց քաղ․ ինքնուրույնության նվա–ճումը բավական չէ, քանի դեռ հարստա–հարվում են տնտեսապես։ Այդ պատճա–ռով, որոշ Զ․ ե–ում տնտ․ և կուլտուրական հետամնացությունը վերացնելու և ինք–նուրույնություն նվաճելու համար իրա–կանացվում են արմատական տեղաշար–ժեր․ ազգայնացվում են նախկին մետրո–պոլիտներին, օտարերկրյա մոնոպոլիս–տական միավորումներին պատկանող ձեռ–նարկություններն ու ունեցվածքը, փո–փոխվում է ձեռնարկությունների սոցիալ– իրավական ստատուսը՝ սահմանափակ–վում, վեր․էււցվոէ_Հք ն․ր․անց արէոոնա–թ յ ուն– &երը UU։ Կապիտալիստական աշխարհի արդ․ արտադրանքի մեջ Զ․ ե–ի բաժինը 1974-ին կազմել է ընդամենը 15,6%, իսկ բնակչության մեկ շնչին ընկնող եկամուտ–ների խզումը, զարգացած կապիտալիստա–կան երկրների համեմատությամբ, ավելա–ցել է 20 անգամ։ Արտահանվող ապրանք–ների մեջ բարձր է գյուղատնտ․ մթերքների տեսակարար կշիռը, ներմուծվում են հիմ–նականում արդ․ ապրանքներ! Արտահան–ման և ներմուծման գների տատանման և ոչ համարժեքային Փոխանակության հետե– վանքով 63 երիտասարդ պետություններ 1961–70-ին տարեկան կորցրել են 2 մլրդ դոլլար։ «Երրորդ աշխարհի» երկրների տնտ․ բազիսը բազմակացութային Է, ներ–կայացնում է զարգացման տարբեր Փու–լերում գտնվող տարբեր տիպի արտա–դրական հարաբերությունների համա–խումբ։ Ապրանքային արտադրության զար– գացմամբ և շուկայական հարաբերու–թյունների աստիճանական ընդլայնմամբ տնտ․ հնագույն կացութաձևերը ներառ–վում են ապրանքա–Փողային հարաբե–րությունների ոլորտը, վերանում են ար– խաիկ բնատնտևսության ձևերը։ Որոշ երկրներում այդ պրոցեսները ձեռք են բերում կապիտալիստական էկոնոմիկա–յին հատուկ գծեր։ Ընդհանուր առմամբ, մանր ապրանքային արտադրության ոլոր–տում վերարտադրության պրոցեսները փաստորեն հենվում են մինչկապիտալիս–տական հարաբերությունների վրա։ Սո– ցիալ–տնտեսական պրոցեսները Զ․ ե–ում խիստ հակասական բնույթ ունեն։ Առաջ–ընթացն ապահովվում է դասակարգային պայքարի պայմաններում՝ նայած դասա–կարգային ուժերի հարաբերակցությանը։ Մի կողմից տեղի է ունևնում գիտական սոցիալիզմի գաղափարների ազդեցու–թյան հետագա աճ, ուժեղանում է ՍՍՏՄ–ի և մյուս սոցիալիստական երկրների սո– ցիալ–տնտեսական և կուլտուրական վե– րաՓոխումների հարուստ փորձի ընդօ–րինակման ձգտումը (տես Զարգացման ոչ կաւցխտաւիսաական ուղի), մյուս կող–մից մի շարք երկրներում կապիտալիս–տական կողմնորոշումն է գերակշռում, քանի որ գտնվում են կապիտալիստական շուկայի ոլորտում՝ իմպերիալիստական տերություննևրից տնտևսապես ու ֆի–նանսապես կախյալ վիճակում։ Առանձին երկրներ էւ տակավին չեն որոշել իրենց զարգացման վերջնական ուղին։ Սոցիա–լիստական կողմնորոշման երկրներում (Բիրմա, Ալժիր, Կոնգոյի Դեմոկրատական Տանրապետություն, Սիրիա նն) հաս–տատված չեն սոցիալիստական արտա–դրահարաբերություններ, բայց առկա է դրանց ստեղծման տենդենցը, բուրժ․ ար–տադրահարաբերություններն աստիճա–նաբար սահմանաՓակվում են ն արտա–դրական նոր բազիս ստեղծելու խնդիրը գտնվում է լինելիության պրոցեսում։ Անց–ման այս յուրահատուկ շրջանում պետք է արմատավորվեն սոցիալիզմի օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ նախադրյալները։ Զարգացման կապիտալիստական ուղին ընտրած Զ․ ե–ում (Տնդկաստան, Պակիս– տան, Ինդոնեզիա, Բրազիլիա, Գւսնա, Նիգերիա, Սենեգալ են), ազգային բուր–ժուազիայի ուժեղացումով, կապիտալիս–տական արտադրահարաբերություններ են արմատավորվում։ Կապիտալիզմի ուղիով ընթացող միայն մի քանի Զ․ե–ի է հաջողվել հասնել արտադրության աճման համեմա–տաբար բարձր տեմպերի, այն էլ օտար–երկրյա մոնոպոլիաներից ազգային էկո–նոմիկայի կախվածության մեծացման, զարգացած կապիտալիստական երկրնե–րի պահանջմունքներին ևարմարվելու գնով (Փղոսկրի Ափ, Լիբերիա, Քենիա նն)։ Իրականացնելով «բաց դռների» քա–ղաքականություն՝ այդ երկրներում առա–վել արագ են զարգացնում արտահանվող հումքի արտադրության ճյուղերը, որը չի նպաստում առաջնահերթ սոցիալ–տնտե– սական խնդիրների լուծմանը, այդ թվում՝ տնտ․ անկախ քաղաքականության ապա–հովմանն ու գործազրկության վերացմա–նը, ազգային շուկայի ստեղծմանն ու բնակչության նյութական ու կուլտուրա–կան վիճակի բարելավմանը! Կապիտա–լիստական կողմնորոշման բազմաթիվ այլ երկրներում (Սենեգալ, Չադ նն) համա–խառն ազգային արդյունքի աճը 60- ական թթ․ չի գերազանցել 2–3%-ից։ Իմպերիալիզմը գաղութացման նոր ձևե–րով ու մեթոդներով է (տես Նեոգաղութա– տիրություն) ճգնում պահպանել ժողո– վուրդների հարստահարման համակար–գը (գաղութային պատերազմներ, ռազմա–կան բլոկներ, դավադրություններ, տե–ռոր, քայքայիչ գործունեություն, տնտ․ ճնշում են)։ Նրանք «օգնության» դրոշի ներքո ձգտում են այդ երկրներում պահել հին դիրքերը, արգելակել տնտ․ առաջըն–թացը, ապակողմնորոշել ազգային–ազա– տագրական ևեղափ ոխությունները։ Իրենց առաջընթացի ճանապարհին Զ․ ե․ օգտվում են ՍՍՏՄ–ի և սոցիալիզմի համակարգի մյուս երկրևերի աևշահա– խևդիր աջակցություևից։ 1973-ին ՏՓ1ս–ի երկրները տնտ․ և տեխ․ օգևություև եև ցույց տվել 63 Զ․ ե–ի, 1955–72-իև ՏՓՒյ–ի և Զ․ ե–ի միջև ապրաևքաշրջանառությու– նը աճել է 6 անգամ։ 1953–73-ին այդ երկրներում ՍՍՏՄ–ի աջակցությամբ կա–ռուցվել են մոտ 2000 արդ․ ձեռնարկու–թյուն և ինքնուրույնության հիմք հան–դիսացող այլ օբյեկտներ։ Սոցիալիստա–կան համագործակցության երկրները Տնդկաստանում, Շրի Լանկայում, Կամ– պուչիայում, Պակիստանում ն Նեպա– լում կառուցել են ավելի քան 30 էլեկտրա–կայան ն բազմաթիվ գործարաններ, օգ–նել նաև արդ․ սարքավորմամբ, ինժեևե– րատեխնիկական կադրերով, շահավետ, արտոնյալ պայմաններով տրվող փոխա–ռությամբ, տեղական բարձրորակ կադ–րերի պատրաստմամբ ևև։ Ս․ Գաւսայան

ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ, շարժման բարձրագույև տե–սակը․ բևորոշվում է ստորինից (պարզից) բարձրը (բարդը), հին որակից նոր որակը օրինաչափ անցումով։ Զ․ կեցության ու ճանաչողության համընդհանուր ու հիմ–նարար ևատկություններից է։ Այև օբյեկտ–ների կառուցվածքի ու կազմության այն–պիսի փոփոխություն է, որի հետնանքով առաջանում է որակական նոր վիճակ։ Զ․ դրսևորվում է Էվույուցիայի և հեղափոխու– թյան ձնով։ Ամբողջությամբ վերցրած Զ․ ուևի առաջադիմակաև ուղղվածություն, այն վերընթաց պարուրաձև շարժում է» որն առանձին դեպքերում բովանդակում է նան նահանջ, հետադիմություն։ Զ–ման վերաբերյալ առկա են սկզբունքորեն ծայ–րահեղ ըմբռնումներ՝ մետաֆիզիկական և դիալեկտիկակաև (տես Մետաֆիզիկա, Դիաչեկտիկա)։ Անօրգանական ու կենդա–նական աշխարհի, ևասարակության ու իմացության Զ–ման օրինաչափություննե–րը բացահայտվում են դիալեկտիկական մատերիալիզմի համակարգում։ Տես նան Առաջադիմություն։

ԶԱՐԴԱՐԻ (Մելիքով) Տասանբեկ Սալիմբեկ օղլի [12(24)․11․1837, գ․ Զար– դոբ – 15(28)․11․1907, գ․ Զարդոբ], ադըր– բեջանցի հասարակական–թատերական գործիչ, լրագրող, մանկավարժ։ 1865-ին ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի բնա–մաթեմատիկական ֆակուլտետը։ Աշխատել է Բաքվում որպես ուսուցիչ։ Ն․ Վեզիրովի հետ 1873-ին Բաքվում կազ–մակերպել է Մ․ Ֆ․ Ախունդովի «ժլատի արկածը» պիեսի բեմադրությունը, որով սկզբնավորվել է ադրբ․ ազգային թատրո–նը։ 1882-ին ստեղծել է սիրողական խումբ, իսկ 1897-ին՝ առաջին «մուսուլմանական դրամատիկական խումբը»՝ ադրբ․ թատ–րոնի գործունեությունը դնելով պրոֆե–