գըրման Ժամանակ։ Լհհ․ Իվանովիցա գյու–ղի մուռ Զ․ վիրավոր վիճակում քաջաբար շարունակել է անհավասար մարտը և զոհ–վել։ Պարգևատրվել է Լեևիևի, Կարմիր աստղի, Տայրեևակաև պատերազմի 1-իև աստիճանի, Կարմիր դրոշի շքանշաններով։ Վ․ Ղադախեցյան
ԶԱՔԱՐՅԱՆՆԵՐ (վրաց․ աղբյուրներում՝ Մխարգրձելի՝ Երկայնաբազուկ), ֆեոդա–լական տոևմ Տայաստանում XI–XIV դա–րերում։ Ծագում են Մեծ Տայքի Կորճայք նահանգի Կարթունիք գավառից, Տյու– սիսայիև Տայաստան գաղթած Արծրու– նիների քրդացած ճյուղից։ 1048-ին Մեծ Զավ գետի կիրճում սելջուկների դեմ բյուգանդական զորքի տարած հաղթանա–կից հետո Զ–ի նախնի Խոսրովը՝ «հա– տուածեալ ի քրթաց ի Բաբիրական խելեն» (Կիրակոս Գանձակևցի), իր տոհմով անց–նում է Գուգարք ն ճանաչում Լոռու թագա–վոր Կյուրիկև Ա–ի գերիշխանությունը՝ նրանից ստանալով Իաժոռնի գավառակը՝ համանուն ամրոցով։ Լոռին Վրաս տանին միացվելուց (1118) հետո Զ–ի նախնինե–րը դարձան վրաց թագավոր Գավիթ Շի–նարարի վասալները։ 1120-ական թվա–կաններից Զաքարիան ն իր որդի Սար– գիս Մեծը դառնում են Լոռիի նոր տերերի՝ Օրբելիների (Օրբելյաններ) վասալ ֆեո–դալներ։ Այնուհետև տոհմն այս Զաքա– րիայի անունով հայ մատենագիտության մեջ կոչվում է Զաքարյան։ Սակայն Ամբերդում հայտնաբերված (1965) արա–բատառ արձանագրության մեջ Սարգիս Մեծի որդիներ Զաքարեն ն Իվանեն անվանված են Արծրունի։ Այդ Փաստարկ–վում է այն հանգամանքով, որ հ՛ մոր կողմից (Սարգիս Մեծը ամուսնացել էր Մահկանաբերդի ն Տաղբատի տեր Վահ–րամ Արծրունու դուստր Սահակադուխտի հետ), հ՝ նրանց նախնիները Արծրունի– ներ էին։ Կարթունյաց Արծրունիները թեն քրդացած, բայց մնացել էին քրիստոնյա (նեստորականներ), և հայերը նրանց կո–չում էին «քաղդեացի»․ Լոռի գաղթելուց հեաո նրանք դարձան լուսավորչադավան։ 1161-ին վրաց Գեորգի թագավորը Շադ– դադյաններից գրաված Անիի կառավարիչ նշանակեց Սարգիս Մեծին, բայց մևկ տարի անց Շադդադյանները այն նորից գրավեցին։ 1177-ին Գեորգի թագավորի դեմ Օրբելիների կազմակերպած ապըս– տամբության ժամանակ Ամիր–Քուրդ Արծ– րունու խորհրդով Սարգիս Զաքար– յանը զորավիգեց թագավորին։ 1185-ին Թամար թագուհին Զ–ին դասեց խոշոր ֆեոդալներ դիդեբուլեերի շարքը, իսկ Սարգիս Մեծին հանձնևց ամիրսպասա– լարի պաշտոնը՝ Օրբելիների նախկին կալվածքներով (Լոռի) հանդերձ։ Նա նան ստացավ «Մխարգրձել» մականունը, որն այնուհետն դարձավ Զ–ի տոհմանունը (վրացիների մոտ)։ Զ–ի ազդեցությունը հատկապես մեծացավ 1190-ական թվա–կաններից, Զաքարե և Իվաևե եղբայր–ների օրոք, որոնք իբրև ամիրսպասալար– ներ գլխավորում էին վրաց ու հայոց զոր–քերը և հայերեն արձանագրություննե–րում հիշվում են «ամիրսպասալար Տայոց և Վրաց»։ Զաքարեն և Իվաևեն շուրջ երեսուն տարի պատերազմներ վարեցին սելջուկների դեմ և ազատագրեցին ամ– բողջ հս–արլ․ Տայաստանը, որով ն ստեղծ–վեց Զաքարյանների իշխանությունը, որի մայրաքաղաքն էր 1199-ին ազատագրված Անին։ Զ–ի ավագ ներկայացուցիչը նստում Էր Անիում, կրում «շահնշահ» տիտղոսը և վրաց Բագրատունիների պետության մեջ թագավորից հետո համարվում առա–ջին անձը։ Զաքարեն 1203-ին Թամար թագուհուց ստացավ նաև մանդատ որ– թուխուցեսի՝ պետության կնքապահի և թագուհու թիկնազորի պետի պաշտոևը։ Իվանեն 1191-ին ստացավ մսախուրթու– խուցեսի (արքունի մեծ վեզիր) պաշտոնը, իսկ Զաքարեի մահից (1212) հետո դար–ձավ ամիրսպասալար ն արքունի խնամա–կալ՝ աթաբեկ (թագավորահայր)։ Այնու–հետև․ Զ–ի տոհմը տրոհվում է առանձին ֆեոդալական տների։ Զաքարեի որդու՝ Շահնշահի սերունդը բուն Զ–ի տոևմն Էր։ Շահնշահի ժառանգ Վահրամի Աբուլ– Զաքարե որդուց առաջացավ Վահրամ– յան–Գագեցի տոհմը, իսկ մյուս որդին՝ Սարգիսը, Թամարից ստացավ Ջավախք գավառի հս․ մասը՝ Թմոգվի (Թմկաբերդ) բերդաքաղաքով։ Սարգսի տոհմը դառ–նալով քաղկեդոնական եկեղեցու հետե– վոր*դ՝ վրացիացավ և հայտնի է Թմոգվելի տոհմանունով։ Իվանեի դուստր Թամթան 1245-ից դարձավ Ւղաթի ամիրայության կառա–վարիչ։ Զ–ի տոհմը խնամիական կապերով կապ–ված էր իրենից վասալական կախման մեջ գտնվող ևայկ․ ֆեոդալական տների հետ։ Մոնղոլ–թաթարական տիրապետության ժամանակ Զ․ մրցակցության մեջ Էին Մահկանաբերդի Արծրունիների և Մյու– ևիքի Օրբելյաևևերի հետ՝ պաևպանելով իրենց դիրքը վրաց արքունիքում։ Զաքարե Մեծի որդի Շահևշաևը մսախուրթուխու– ցես Էր, իսկ Իվաևեի որդի Ավագը՝ ամիր– սպասալար ու աթաբեկ։ Աբուլ–Զաքարեի որդի Վահրամը դարձավ մսախուրթու– խուցես (1213–40), Շահևշահի որդի Զա–քարեն՝ ամիրսպասալար (1230–63)։ Այս պաշտոնը ժառանգեց նրա որդի Շահն–շահը, իսկ վերջինիս եղբայր Իվանեն դարձավ մսախուրթուխուցես։ XIV դ․ 1-ին կեսին այս Շահևշահի որդի Զաքարեն դարձավ ամիրսպասալար, իսկ նրա եղ–բայր Իվանեի որդի Վահրամը՝ աթաբեկ։ Զ–ից վերջին ամիրսպասալար է հիշվում Զազան (1345–1380)։ Այնուհետն մինչն XVIII դ․ հիշատակություն չկա Զ–ի մասին։ Մոնղոլ–թաթարական (Տուլավյան) տի–րապետության ժամանակ Զ–ի տոհմը իլխանների արքունիքում կոչվում է «Ար– ղութ», որը չաղաթայերեն հոմանիշ է Մխարգրձելի տոհմանվան ն նշանակում է «երկայնաբազուկ»։ XVIII դ․ վերջին, երբ Սանահնի կալվածատեր Մխարգրձելի– ները մտան ռուս, ազնվականության շար–քերը, ստացան Արղության–Երկայնաբա– զուկ (Аргутинский Долгорукий) ազգա–նունը։ Մրանց կենտրոն Սանահին գյու–ղի վանքում էր Զ–ի տոհմական դամբա–րանը։ Գրկ․ Վարդան Բարձրաբերդեցի էԱրևելցի], Պատմութիւն տիեզերական, Մ․, 1861։ Կիրակոս Գանձակեցի, Պատ–մություն Տայոց, Ե․, 1961։ Շահնազար–յան ց Ա․, Զաքարյան (Երկայնաբազուկ) տոհմի ծագումը, գաղթը դեպի Զորագետ և նախորդները, «Շողակաթ»․ Ս․ Էշմիածնի հա–յագիտական ժողովածու, գիրք 1, Վաղ–պաա, 1913։ Տ և ր–Ղ ն ո ն դ յ ա ն Ա․, Զաքարիա– յի ն Իվանեի արաբատառ արձանագրությունը Ամբերդում, <ՊԲՏ», 1971, № 1։ Ս․ Երեմ յան &ԱՔԱՐՅԱՆՆԵՐԻ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, Զաքարյանների պեաու– թյուն, Զաքարյան Տայաս–տան, ֆեոդալական իշխանապետու–թյուն Տյուսիս–արևելյաև Տայաստանում՝ Զաքարյան տոհմի գլխավորությամբ։ Ձևավորվել է XII դ․ վերջիև և XIII-ի սկզբին՝ հարատևելով միևչև XIV-ի կեսը։ Քաղ․ ասպարեզ մտևելով XI դ․ վեր–ջին և աստիճաևաբար հասնելով բարձր ու ազդեցիկ դիրքի՝ նախ Կյուրիկյան, ապա վրաց Բագրատունիների արքունի–քում՝ Զաքարյանները XII դ․ վերջին կազ–մակերպեցին ու գլխավորեցին հայ ժոդո– վըրդի ազատագրական պայքարը սել–ջուկյան տիրապետության դեմ։ Օգտվելով թուրք–սելջուկյան պետության մասնատու–մից ու թուլացումից և ռազմա–քաղաքակաև սերտ ևամագործակցությաև մեջ մտևելով հզորացող Վրաստանի և եղբայրակաև վրաց ժողովրդի հետ՝ XII դ․ վերջին Զա– քարյաննևրև ազատագրեցին Տս–արլ․ Տա–յաստանի մեծագույն մասը և այևտեղ վերականգնեցին հայկ․ պետականությու–նը։ Ազատագրական պայքարի ծավալ–ման, ռազմ, ևաջողությունների ն հայկ․ գավառները սելջուկնևրից ազատագրե–լուն զուգընթաց վւոխվեց նաև Զաքարյան–ների իրավա–քաղաքական դրությունը, վասալական (վրաց Բագրատունիներից) վիճակից բարձրանալով՝ նրանք դարձան ազատագրված Տայաստանի ինքնիշխան տիրակալներ։ Իրենց իշխանությունը ևաս– տատելով նախկին Բագրատունյաց Տա–յաստանի տարածքի մեծագույն մասի վրա՝ Զաքարյանները փաստորեն դար–ձան հայ Բագրատունիների իրավահա–ջորդները՝ սեվւականելով նաև նրանց «շահնշահ» տիտղոսը։ ժամանակակիցնե–րը Զ․ ի․ կոչում էին «աշխարևակալու– թյուն», «աշխարհակալ տերություն», «պե–տություն», «պետական իշխանություն», իսկ իրենց՝ Զաքարյան իշխողներին՝ նաև «թագավոր», «արքա»՝ արտահայտե–լով նրանց իշխանության իրական բնույթն ու փաստական դրությունը։ Զաքարյան–ների պետությունը ըստ ձևի իշխանու–թյուն էր, իշխանապետություն, ըստ բո–վանդակության՝ տիրապետող դասակար–գի՝ աշխարևիկ ու ևոգեոր ավատատերե–րի քաղ․ կազմակերպություն, ըստ կա–ռուցվածքի՝ ավատատիրույթների ն վա–սալական իշխանությունների համակցու–թյուն՝ ընդհանուր տարածքի վրա։ Զա–քարյանների օրոք Տայաստանի դասա– կարգային–դասային կազմը զգալի փո– վւոխություններ էր կրել՝ կապված թե՛ ռազմա՜քաղաքական անցուդարձերի, թե՛ երկրի տնտեսության ընդհանուր վերել–քի, քաղաքների, արհեստագործության և առևտրա–վաշխառուակաև կապիտալի աճման ու զարգացման հետ։ Շահա–գործվող գյուղացիության մեջ ավելի էր խորացել սոցիալական շերտավորումը՝ հանգեցնելով ևամայնքին հակադրված ու նրանից վեր կանգնած գյուղական ըն–
