Սովետական տանկիստները Բեռլինում (1945) Սովետական հրթիռակիր կործանիչներ հզորացող Վրաստանը։ Զաքարյանների շրջանում հայ իշխանները ունեցել են իրենց զորամիավորումները։ Կիլիկիայի հայկ․ պետությունը XII–XIV դդ․ անեցեւ է ավելի քան 60 հազարանոց բանակ։ Ռազ–միկները զինավարժվել են, ստացել զին–վորական կրթություն, կրել հատակ հա–մազգեստ, սաղավարտ, զրահ, վրայից* բրդե պարեգոտ։ Բանակի միջուկն Էր ձիավորների դասը, որին պատկանելու համար զինվորները հրապարակայնորեն քննություն են հանձնել ձիավարությու–նից։ Տեծյալները ծառայության դիմաց ստացել են հողակտորներ, ռոճիկ և բաժին4 ռազմավարից։ ■ԱՓրԱծ վաչկասալն ցե–ղերի հարսաւե ճնշման պայմաններում աստիճանաբար նվազել է հայ իշխանների զինական ուժը։ XV դ․ սկզբին Դովւյան, Օրբելյան և ուրիշ իշխանական տներ իրևնց զորամասերով մասնակցել են թուրք–մեն զորապետների վարած կռիվներին։ Իրենց զորաուժերն ունեին նաև Արցա–խում, Սյունիքում, Վասպ ուրականում (Արտազում), Սասունում, Զեյթունում, Տամշենում պահպանված ևայ իշխաննե–րը։ XVIII դ․ 1-ին քառորդում, դեպի Կով– կաս Ռուսաստանի առաջխաղացման պայ–մաններում, ստեղծվեցին ․հայկ․ զորա–միավորումներ, որոնց նպատակն էր ռուս–ների օգնությամբ ազատագրել Տայաս– տանը։ Տայկ․ զորքերին հաջողվեց ազա–տագրել Սյունիքը, Արցախը, Գողթնը։ Ինքնապաշտպան ական հենակետեր Էին բերդերը և բնական ամրությունները՝ «սղնախները», ուր համախմբված Էին հայկ․ Զ․ ու․ (որոնց միջուկն էին մելիքնե–րի ջոկատները)։ 1828-ին Արևելյան Հա–յաստանը միացվեց Ռուսաստանին, որ–տեղ արդեն 1880-ական թվերից հայերը զինվորագրվել են, մինչդեռ Թուրքիայում մինչև 1910-ը նրանց չէին զինվորագրում՝ փոխարենը վերցնելով տուրք։ Տայ ժողո– վուրդը Արևմտյան Տայաստանում, Կի– լիկիայում ստեղծել է ինքնապաշտպանա– կան ջոկատներ, պաշտպանվևլ թուրք և քուրդ բեկերից։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ռուս․, ևվրոպական և ամե–րիկյան բանակներում կռվել է ավելի քան 300 հզ․ հայ զինվոր ու սպա։ Ռուսաստա–նում հայերը կազմակերպևլ են ազգային կամավորական զորագնդեր (տես Կամա–վորական շարժում 1914–/8), որոնք ինք–նուրույն զորամիավորումներ էին և ևիմք դարձան 1918-ին ստևղծված բուրժ․ հայկ․ հանրապետության բանակի ևամար։ վևր– ջինս ուներ իր ռազմ, կանոնագիրքը՝ կազ– մըված ռուսականի սկզբունքնևրով։ Գրե–թե անընդմեջ կռիվնևրի պայմաններում, հրամկազմի անկարողության, զինվո–րական ուսուցման պակասի և բարոյա–լքման պատճառով, այն չդարձավ մարտու–նակ բանակ։ 1916-ի աշնանը ֆրանս․ բանակի կազմում հայ կամավորներից (ինչպես նաև արաբներից) կազմակերպ–վեց առանձին զորամաս՝ Արևհւյան Լեգեոն, որը մասնակցևց Պաղեստինի, Սիրիայի և Լիբանանի ազատագրման մարտերին, տպա Կիլիկիայում կռվեց քեմալական զորքերի դեմ։ Տայաստանում սովետական կարգերի հաստատումից հետո, 1920-ի դեկտ․ 5-ին, Տեղկոմի առաջին հրամանով վերակազմ–վեց հին բանակը և ստեղծվեց հայկ․ կար–միր բանակ։ Այն հիմնականում կազմված էր հայ աշխատավորներից։ Տաստատվեցին բանակի քաղ․ վարչություն, զինվորական կոմիսարներ, ստեղծվևց ՏՍՍՏ ռազմ, գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ (1922-ից՝ զինվորական կոմիսարիատ)։ Ազգային հրամանատարական կադրեր պատրաստելու համար ստեղծվեց հայկ․ Դիվհգիային կից հրամանատարական դպրոց։ Տետագայում ՍՍՏՄ Զ․ ու–ի կազ–մում գործում էր 76-րդ լեռնահրաձգային հայկ․ դիվիզիան։ Տայրենական մեծ պա–տերազմի տարիներին Տայաստանում ձևավորվեցին 89-րդ, 261-րդ, 390-րդ, 408-րդ և այլ ազգային դիվիզիաներ։ Տայ ռազմիկները հերոսաբար մարտըն– չեցին ֆաշիստական զավթիչների դեմ։ 89-րդ հայկական Թամանյան հրաձգային դիվիզիան մասնակցեց նաև Բեռլինի գրավմանը։ Ն․ Սաֆարյանը մի խումբ հրամանատար–ների հետ Բեռլինի Տումբոլդ–Տայն ամրո–* ցի գրավումից հետո (1945) Օդային դեսանտ Գրկ․ Էնգելս Ֆ․, Անտի -Դյուրինդ, Ե․, 1967։ Ն ու յ ն ի, Избранные военные произ–ведения, М․, 1958․ Ленин В․ И․, О войне, армии и военной науке, М․, 1965; Մովսես Խորենացի, Պատմություն "Հայոց, Ե․, 1968։ Փավստոս Բ ու գանդ, Պատմություն Տայոց, Ե․, 1968։ Եղիշե, Վարդանի և Տայոց պատերազմի մասին, Ե․, 1971։ Սարգսյան Ս․ Վ․, Տայ ռազմա–կան արվեստի պատմությունից, Ե․, 1969հ Ա ր զ ու մ ա ն յ ա ն Ն․ Ա․, Տայկական սկզբնաղբյուրներում հիշատակվող «Մատեան գունդ» զորամասը, «ՊԲՏ», 1973,№ 2։ Դ ու–նի և լ յ ա ն Ա․ Մ․, Տրդատ Ш-ի զինվորա–կան ռեֆորմը, «ՊԲՏ», 1974, №4։ Стро–ков л․ А․, История военного искусства, Т․ 1-3, М․, 1955–67․ Տ․ Գրիգորյան, Վ․ Վարդանյան․ ձԻՆՎՈՐ (պահլ․ zenavar – զինված, զին– յալ), զինված ուժերի անձնակազմի հիմ–նական մասը կազմող զինծառայողների կատեգորիա։ Տին Տայաստանում կոչվել
