ներքին, իսկ արտաքին պայմանները բնու– թագրող պարամետրերը՝ արտաքին: Եթե համակարգի պարամետրերը չեն փոփոխ– վում, ապա այն գտնվում է թերմո– դինամիկական հավասարա– կշռության վիճակում: Ընդհանրա– պես մարմիններում միշտ տեղի ունեն շեղումներ հավասարակշռությունից՝ պայմանավորված մոլեկուլների ջերմա– յին շարժումով: Սակայն Թ–ում վերանում են մարմինների ներքին կառուցվածքից U նկարագրում մակրոսկոպիկ փոփոխու– թյունները՝ անտեսելով այդ շեղումները: Թերմոդինամիկական համակարգի վի– ճակը կարելի է փոփոխել աշխատանք կատարելու կամ ջերմափոխանակման միջոցով: Վերջավոր փոփոխությունների դեպքում աշխատանքը կախված է ոչ միայն համակարգի սկզբնական ու վերջնական վիճակներից, այլև ճանապարհի ձևից: . Թերմոդինամիկական համակարգի վի– ճակը նկարագրող կարեոր մեծություննե– րից է ներքին էներգիան (Ս), որը մարմի– նը կազմող մասնիկների փոխազդեցու– թյան պոտենցիալ և դրանց քաոսային շարժման կինետիկ էներգիաների գու– մարն է: Ներքին էներգիան վիճակի ֆունկ– ցիա է Ա կախված չէ փոփոխման ճանա– պարհի ձևից: Ներքին էներգիայի շնորհիվ թերմոդինամիկական համակարգն ընդու– նակ է աշխատանք (6A) կատարել և ջերմություն (6Q) փոխանակել միջավայրի հետ: էներգիայի չափայնություն ունեցող որակապես տարբեր այդ երեք մեծու– թյունները թերմոդինամիկայի առաջին սկզբունքի համաձայն կապված են 6Q = = dU+6A առնչությամբ, համակարգի ստացած 6Q ջերմությունը ծախսվում է ներքին էներգիայի dU փոփոխման և 6A աշխատանք կատարելու համար: Թ–ի առաջին սկզբունքը էներգիայի պահպան– ման օրենքի առավել վաղ և ընդհանուր ձևակերպումներից մեկն է: Այն բացա– ռում է առանց էներգիայի ներհոսի աշխա– տանք կատարող I կարգի հավերժական շարժիչ ստեղծելու հնարավորությունը: Թ–ի առաջին սկզբունքը ոչ մի սահմանա– փակում չի դնում թերմոդինամիկական վիճակի փոփոխման ուղղության վրա: Այս խնդրի պարզաբանմանն օգնում են էնտրոպիայի և բացարձակ ջերմաստիճանի հասկացությունները: Գոյություն ւսնեցող բոլոր պրոցեսների համար ՑՕ–ն ունի ինտեգրող բազմապատկիչ՝ X=–, ուստի յօ 60 dS= – մեծությունը լրիվ դիֆերենցիալ է: Եթե dS-ը լրիվ դիֆերենցիալ է, ապա Տ–ը վիճակի ֆունկցիա է. այն կոչվում է էնտրոպիա, իսկ T-ն՝ բացարձակ ջերմաս– տիճան: Այս հասկացությունները հնա– րավորություն տվեցին սահմանել թերմո– դինամիկայի երկրորդ սկզբունքը, որի համաձայն էնտրոպիան ինքնակամ ադիա– բատ ոչ շրջելի փոփոխությունների դեպ– քում մեծանում է, իսկ շրջելի փոփոխու– թյունների դեպքում մնում է հաստատուն (տես Շրշեփ և ոչ շրջեչի պրոցեսներ): Թ–ի երկրորդ սկզբունքը ցույց է տալիս, որ պարբերաբար գործող մեքենայի օգ– նությամբ չի կարելի աշխատանք ստանալ ջերմափոխանակության միջոցով՝ օգտվե– լով միայն մեկ թերմոստատից և ժխտում է II կարգի հավերժական շարժիչի ստեղծ– ման հնարավորությունը: Թ–ի երկրորդ սկզբունքը քննարկում է միայն էնտրո– պիայի փոփոխության հարցը և ոչ մի սահ– մանափակում չի դնոսք նրա բացարձակ արժեքի վրա: Այդ հարցին է վերաբերում թերմոդինամիկայի երրորդ սկզբունքը, որի համաձայն՝ Տ–>0, երբ T–>0: Թ–ի եր– րորդ սկզբունքում արտահայտված են հա– մակարգի քվանտային հատկությունները: Թ–ում դիտարկվող հիմնական պրո– ցեսներն են. իզոթերմ պրոցեսը, ադիա– րաա պրոցեսը, իզորար պրոցեսը, իզո– խոր պրոցեսը, պոլիտրոպիկ պրոցեսը (հաստատուն ջերմունակության դեպքում ընթացող պրոցես): Թերմոդինամիկական վերլուծության մեջ կիրառվող մեթոդնե– րից ամենատարածվածը շրջանային պրո– ցեսների (ցիկլերի) մեթոդն է: Հատուկ նշանակություն ունի Կառնոյի շրջելի ցիկ– լը (տես Կառնոյի ցիկչ), որը բաղկացած է երկու ադիաբատ և երկու իզոթերմ պրո– ցեսներից: Ուսումնասիրելով այդ պրո– ցեսը, Կառնոն հայտնաբերեց, որ իրական մեքենայի օ. գ. գ–ն միշտ փոքր է իդեա– լական ցիկլի օ. գ. գ–ից: Թ–ում, բացի ներքին էներգիայից և էնտրոպիայից, մտցվում են նաև թերմո– դինամիկական մի շարք այլ ֆունկցիա– ներ, որոնցից յուրաքանչյուրը հեշտացնում է այս կամ այն որոշակի պրոցեսի ուսում– նասիրությունը: Այդ հարցում մեծ ներ– դրում ունի Ջ. Ու. Գիքսը: Հիմնական թերմոդինամիկական պո– տենցիալներն են ազաա էներ– գիան (F=U–TS), Գիբսի պոտենցիալը (Z = U–-TS+pV, p-ն ճնշումն է, V-ն՝ ծա– վալը), Q թերմոդինամիկական պոտեն– ցիալը (Q = –pV) և էնթաւպիան (H=U+ -fpV): Թերմոդինամիկական պոտեն– ցիաների միջոցով հեշտությամբ կարելի է որոշել աշխատանքը տարբեր պրոցես– ների Ժամանակ: Թ–ի արդյունքների հիմնավորումը և կիրառության սահմանների պարզաբա– նումը կատարվում է վիճակագրական ֆի– զիկայում: Խախտելով այն սահմանները, որոնցից դուրս Թ. կիրառելի չէ, կարելի է կււպիտ սխալներ թույլ տալ: Ամբողջ տիե– զերքի նկատմամբ Թ–ի դրույթների ան– օրինական տարածման վրա է հիմնված տիեզերքի ջերմային մահվան իդեալիս– տական տեսությունը: Թ. կիրառելի է միայն վերջավոր համակարգերի և վեր– ջավոր ժամանակահատվածների համար: Գրկ. Մլադզեեսկի Ա. Բ., Թերմո– դինամիկա, Ե., 1949: Հակոբյան Ա. Ա., Թերմոդինամիկա, Ն., 1952: JleoHTOBHq M. A., BBefleHHe b TepMOflHHaMHicy, 2 Hcnp., M.–JI., 1952; Ky 6o P., TepMO- flHHaMHKa, nep. c aHivi., M., 1970. 11. Նազարյան
ԹԵՐՄՈԴԻՆԱՄԻԿԱԿԱՆ ՀԱՎԱՍԱՐԱ–
ԿՇՌՈՒԹՅՈՒՆ, տես Թերմոդինամիկա:
ԹԵՐՄՈԴԻՆԱՄԻԿԱԿԱՆ ՊՈՏԵՆՑԻԱԼ– ՆԵՐ, տես Թերմոդինամիկա:
ԹԵՐՄՈԴԻՆԱՄԻԿԱՅԻ ԱՌԱՋԻՆ ՍԿԸձ–
ԲՈՒՆՔ, թերմոդինամիկայի հիմնական օրենքներից մեկը, որն արտահայտում է էներգիայի պահպանման օրենքը ջերմա– յին երևույթների համար: Թ. ա. ս–ի հա– մաձայն համակարգի Ս ներքին էներգիան փոփոխվում է կատարված A աշխատանքի և հաղորդված Q ջերմության հետևանքով. Q=U2–Ui+A (կամ 6Q=dU+6A): Թ. ա. ս–ի հիմքում ընկած է ջերմության և մեխանիկական աշխատանքի համարժե– քության հայտնագործումը (Ռ. Մայեր, 1842):
ԹԵՐՄՈԴԻՆԱՄԻԿԱՅԻ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱԿԸ*
ԲՈՒՆՔ, թերմոդինամիկայի հիմնական օրենքներից մեկը, որը փորձերով հաս– տատված հսկայական քանակությամբ օրինաչափությունների ընդհանրացումն է թերմոդինամիկական համակարգի վի– ճակի ինքնակամ փոփոխման ուղղության վերաբերյալ: Երկրորդ սկզբունքի բազ– մաթիվ սահմանումներից պարզագույնը Ռ. Կլաուզիուսինն է (1850). ջերմությունը ցածր ջերմաստիճան ունեցող համակար– Գից *Ի կարող անցնել բարձր ջերմաստի– ճան ունեցող համակարգի, եթե միջավայ– րը ոչ մի փոփոխություն չի կրել:
ԹԵՐՄՈԴԻՆԱՄԻԿԱՅԻ ԵՐՐՈՐԴ ՍԿԸ&
ԲՈՒՆՔ , Նեռնստի թեորեմ, թերմոդինամիկայի հիմնական դրույթնե– րից մեկը, որը պարզաբանում է թերմո– դինամիկական համակաոգի էնտրոպիա– յի բացարձակ արժեքի հարցը: Երրորդ սկզբունքի համաձայն, ցանկացած հա– մակարգի էնտրոպիան ձգտում է զրոյի, երբ բացարձակ ջերմաստիճանը ձգտում է զրոյի: Սկզբունքն արտահայտում է ցածր ջերմաստիճան ունեցող համակար գերի քվանտային հատկությունները:
ԹԵՐՄՈՊԻԼԵ (©epuojtuXai), լեռնանցք Թեսալիայի և Միջին Հունաստանի սահ– մանում: Մ. թ. ա. 480-ին այստեղ տեղի ունեցավ հույն–պարսկ. պատերազմների նշանավոր ճակատամարտերից մեկը: Հուն, զորքը Սպարտայի թագավոր Լեո– նիդասի գլխավորությամբ դիրքավորվեց Թ–ում և փակեց Պարսից Քսերքսեսի բանակի ճանապարհը: Երկու օր հույ– ները հաջողությամբ եա մղեցին պար սիկների գրոհները, սակայն վերջիններս մի թեսալացու օգնությամբ արահետնե– րով անցան հույների թիկունքը: Լեոնի– դասը զորքի հիմնական ուժերն ուդարկել էր պաշտպանելու Աթենքը, իսկ ինքը 300 սպարտացու և այլ ջոկատներից սակա– վաթիվ կամավորների հետ շարունակում էր պաշտպանել լեռնանցքը: Ամբողջ ջո– կատը զոհվեց անհավասար մարտում: Պարսկ. զորքերը ներխուժեցին Սիջին Հունաստան և գրավեցին Աթենքը: Մարտի վայրում կանգնեցվել է առյուծ պատկերող հուշարձան:
ԹԵՐՄՈՍ, մթերքի ջերմաստիճանը մինչև 24 ժ հաստատուն պահող անոթ: Անհա– տական օգտագործման համար առավել տարածված են մետաղական ամալգա– մով ծածկված, երկպատ (արանքից օդը հանված է), բարակ ապակուց պատրաստ– ված շշանման Թ–ները: Լինում է նաև տնտեսական պայուսակի տեսքով: Հա– սարակական սննդի ձեռնարկություննե– րում օգտագործվող Թ. արտաքին պատյա– նի մեջ տեղավորված, ջերմամեկուսիչ նյութով շրջապատված մետաղական անոթ է: Տես նաև Դյոարի անոթ:
ԹԵՐՄՈՍՏԱՏ (<հուն. dep^Ti – ջերմու– թյուն և atatbg – անշարժ), սահմանա–
