կական գործիչ: Ազնվական Սաեփանոսի և Շամշայի որդին: Մեծոփեցի է կոչվել երկար տարիներ Քաջբերունքի Մե– ծոփ գյուղում ապրելու համար: Ուսում– նառությունն սկսել է 1386-ից, Մեծոփա– վանքում՝ Մաթեոս քահանայի, ապա՝ Հովհաննես Մեծոփեցու մոտ: 1393-ից ուսանել է Արճեշի գավառի Խառաբաս– տի վանքի վարդապետարանում՝ աշա– կերտելով Սարգիս Ապրակունեցի (մինչև 1401-ը), ապա՝ Վարդան Հոգոցվանեցի րաբունապետերին: 1406-ից սովորել է Տաթևի համալսարանում՝ Գրիգոր Տաթե– վացու մոտ: Քաղ. անբարենպաստ պայ– մանների պատճառով վերջինս 1408-ին իր ուսանողների հետ տեղափոխվել է Մեծոփավանք, մեկ ու կես տարի դասա– խոսել այնտեղ, ապա նույն պատճառներով անցել Արագածոտն գավառի Սաղմոսա– վանք: Դրանից քիչ հետո, Տաթև մեկնելու ճանապարհին, Երևանի Անանիա առա– քյալի անապատում, նա վարդապետական աստիճան և դաս ասելու իրավունք է տվել Թ. Մ–ուն և ուսանողներից ոմանց: 1410-ին Թ. Մ. Այրարատից մեկնել է Մեծոփ, ստանձնել տեղի վանահայրությունն ու վարդապետարանի րաբունապետությունը և այն ղեկավարել ավելի քան 30 տարի [օտար նվաճողների խժդժությունների պատճառով այդ ընթացքում երկու ան– գամ իր աշակերտների հետ միառժամա– նակ հեռացել է Բաղեշ (1436), ապա՝ Մշո Առաքելոց վանք (1439)]: Թ. Մ–ու մանկա– վարժական գործունեության ընթացքում Մեծոփա դպրոցում հանգամանալից հե– տազոտության նյութ են դարձել գիտու– թյան, գրականության և արվեստի հա– մարյա բոլոր բնագավառները: Հրավիր– վել են ճանաչված մասնագետներ, ստեղծ– վել դասագրքեր, կատարվեւ տարբեր եր– կերի մեկնություններ ևն: Դպրոցի մատե– նադարանում ընդօրինակել, ծաղկել ու կազմել են հայերեն բազմաթիվ ձեռա– գիր մատյաններ: Մեծոփը դարձել է գըր– $ության կարևոր կեՆարոՆ, որաեղ Թ. Մ. ուսուցանել է գրչության արվեստ, պատ– րաստել 22 ընտիր գրագիրներ, գրիչներ, գրչության արվեստի ուսուցիչներ, խմբա– գիրներ, սրբագրիչներ և բազմաթիվ աշա– կերտների հասցրել վարդապետական աս– տիճանի: Դրել է պատմական, մանկա– վարժական և ուսուցողական մի շարք գործեր, որոնցից ամենահայտնին «Պատ– մութիւն Լանկ–Թամուրայ և յաջորդաց իւրոց» երկն է (սկսել է 1430-ական թթ. և ավարտել 1440-ին): Ընդգրկում է 1386– 1440-ի իրադարձություններն ու անցքե– րը: Որպես ականատես՝ Թ. Մ. նկարա– գրել է Լանկթամուրի և նրա հաջորդնե– րի ավերածությունները, բնակչության բռնի գերեվարությունն ու կոտորածնե– րը, հարկային ծանր լուծը, թշնամու դեմ հերոսաբար մարտնչող անհատների նա– հատակությունները, նշանավոր վանքերի դպրոցների, նրանց ուսուցիչների և աշա– կերտների անդուլ գործունեությունը: Այն XV դ. պատմական հազվագյուտ եր– կերից է և շատ կարևոր աղբյուր Լանկ– թամուրի, ինչպես և Կարա–Կոյունլու և Ակ–Կոյունլու քոչվոր ցեղերի մղած պա– տերազմների շրջանի Հայաստանի ու Մի– ջին Արևելքի պատմության համար: Պատ– մական փոքր ծավալի երկ է «Ցիշատա– կարան»-ը, որը փաստորեն շարունա– կում ու լրացնում է «Պատմութիւն»-ը և վերաբերում Հայոց կաթողիկոսական աթոռը Կիլիկիայի մայրաքաղաք Ասից Վաղարշապատ տեղափոխ ելուն: Պատ– մական արժեք ունեն նաև Թ. Մ–ու թղթե– րը (XVII դ. ընդօրինակություն. Վենետի– կի Մխիթարյան մատենադարան, ձեռ. N» 92), ինչպես և խմբագրած ձեռագրերի բոլոր հիշատակարանները: Թ. Մ–ու ար– ժեքավոր աշխատություններից է լեզվա– ուսուցողական հայերեն առաջին դասա– գիրքը՝ «Յաղագս իմաստութեան անւարժ տղայոց ուսման» (Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. JsP 7117): Բացի սրանցից, Թ. Մ. սրբագրել, խմբագրել ու մշակել է կրոնա–դավանաբանական, ծի– սական–երաժշտական, գեղարվեստական, մեկնողական և այլ կարգի բազմաթիվ երկեր, խրախուսել ուրիշներին՝ երբեմն կատարելով մեկենասի դեր: 1441-ին Հով– հաննես Հերմոնեցու և այլոց հետ կազմա– կերպել է էջմիածնի ազգային ժողովը՝ մեծ լումա ներդնելով Հայոց կաթողիկո– սությունը վերստին էջմիածնում հաստա– տելու գործում: Այնուհետև մինչև 1443-ը մնացել է էջմիածնում և օգնել նորընտիր կաթողիկոսին: Ապա շրջագայել է Այրա– րատի գյուղերը և քարոզելիս վախճան– վել: Թաղվել է Մեծոփա վանքում: Երկ. Պաւոմութիւն Լանկ–Թամուրայ և յա– ջորդաց իւրոց, Փարիզ, 1860: Ցիշաաակարան, Թ., 1892: Գրկ. Հովսեփյան Գ., Թովմա Մեծո– փեցու կյանքը, Վաղ–պատ, 1914: Մաթե– վ ո ս յ ա ն Ա., Գրիգոր Տաթևացին U Մե– ծոփավանքի դպրոցի հիմնադրումը, «ՊՐՀ», 1969, N9 2: Ա. Մաթևոսյան
ԹՈՎՄԱ ՄԻՆԱՍԷՆՅ, Թ ու մ ա Մ ի ն ա– ս և ն ց (ծն. թ. անհտ.–1455, Աղթամար), մատենագիր, գրիչ, ծաղկող: Զբաղվել է նաև երաժշտությամբ: Աիմեոնի և Արղունի որդին: Ուսանել է հորեղբոր՝ Մկրտիչ Կրոնավորի և քեռու՝ Թումա Միակյացի մոտ՝ Աղթամարում: Այնուհետև դարձել է նույն վանքի միաբան, ձեռնադրվել աբե– ղա, ապա՝ վարդապետ: 1420-ից մինչև մահը գրչության արվեստ է ուսուցանել տեղի դպրոցում՝ վայելելով մեծ համ– բավ: Միաժամանակ ընդօրինակել ու ծաղ– կել է բազմաթիվ ձեռագրեր, որոնցից 10–ից ավելին (Ավետարաններ, Գանձարան, ճաշոց, Մաշտոց, Նարեկ) պահպանվում են Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադա– րանում: 1428-ի (ձեռ. K 6324) և 1444-ի (ձեռ. N« 4829) Ավետարանները պարու– նակում են թեմատիկ մանրանկարներ: Գծանկարը փոքր–ինչ անմշակ է, գունե– րանգը՝ վառ, սակայն պարզ միջոցներով Թ. Մ. հասել է բովանդակության դիպուկ արտահայտման: Թ. Մ. շարունակել է Վաս– ւցուրականի մանրանկարչության ղըւց– րոցի ավանդները: Ընդօրինակած և ծաղ– կած ձեռագրերում Թ. Մ. թողել է նաև ուշագրավ հիշատակություններ, որոնցում կարևոր վկայություններ կան 1419–52-ին Հայաստանի հվ–ում կատարված անցքերի, Թիմուրյանների, Կարա–Կոյունլուների մղած կռիվների մասին ևն: Գրկ,. ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հի– շատակարաններ (կազմեց՝ Լ. Խաչիկյան), մաս 1–2, Ե., 1955–58: Հակոբյան Հ. Հ., Վասպուրականի մանրանկարչությու– նը . գիրք 1ւ Ե., 1976:
ԹՈՎՄԱ ՍԼԱՎՈՆ, Թովմա Գ ա զի– րա ց ի (ծն. թ. անհտ.– 823), Բյուզան– դիայում 820-ի ապստամբության առաջ– նորդ: Պատմիչ Գենեսիոսի վկայությամբ՝ ծագումով հայ: Ծառայել է կայսրության արլ. զորքերում, մասնակցել Նիկեփորոս I-ի դեմ Վարդան զորավարի ապստամբու– թյանը: Լևոն V Հայկազնի ժամանակ (813– 820) աչքի է ընկել բուլղարների դեմ մար– տերում: Փախչելով արաբների մոտ՝ իրեն ներկայացրել է հրաշքով փրկված Կոս– տանդին VI կայսր և թագադրվել Անտիո– քում: 820–ին գլխավորել է Բյուզանդիայի արլ.- շրջաններում բռնկած հակաֆեոդա– լական ապստամբությունը, որին մաս– նակցել են սլավոնական ցեղեր, պավլիկ– յան աղանդավորներ, հայեր, վրացիներ, աբխազներ ևն: Բուլղարների խանի օգ– նությամբ Միքայել II կայսրը Կ. Պոլիսը պաշարած Թ. Ա–ին ստիպել է նահանջել Արկադիուպոլիս, որտեղ նա ձերբակալ– վել և մահվան է դատապարտվել: Նրա կողմնակիցները շարունակել են պայքա– րը մինչև 825–ը:
ԹՈՎՄԱՃԱՆ (Թոմաճան, Թովմա– ճ ա ն յ ա ն) Եղիա (18.12.1777, Կ. Պո– լիս – 23.9.1848, Վենետիկ), հայ բանաս– տեղծ, հայագետ, թարգմանիչ: Նախնա– կան կրթությունն ստացել է ծննդավայ– րում, ապա՝ սովորել վենետիկի Մխի– թարյանների մոտ, դարձել միաբանու– թյան անդամ (1798): Մինչև կյանքի վեր– ջը Ա. Ղազարում զբաղվել է ուսուցչու– թյամբ: Թ. գիտական գործունեությունն սկսել է որպես տեքստաբան–թարգմանիչ: Հունարեն բնագրերից թարգմանել, հա– յերեն պատառիկների հետ համեմատել և իր առաջաբանով ու ծանոթագրություն– ներով հրատարակել է Հովհան Ոսկեբե– րանի ճառերը (1818, երկու հատորով): Արժեքավոր է նաև Պլուտարքոսի «Զուգա– կշիռք երևելի արանց» (1832–34, վեց հատորով) աշխատության թարգմանու– թյունը, Հոմերոսի «Ի|իական»-ի և «Ոդի– սական»-^ բնագրերից կատարված գրա– բար չափածո թարգմանությունները (1843, 1848): «Տաղերգութիւն ի մեծն Մխիթարայ աբբայ» պոեմը, «Ի սուրբն Դաւիթ մար– գարէ», «Ողբերգութիւն Աբդլմսեհի. երգ», «Առ Հայաստան խրախոյս» և այլ գործեր, որոնք հրատարակվել են «Տաղք Մխի– թարեան վարդապետաց» եռահատոր ժողո– վածուի երկրորդ հատորում (1853), երե– վույթ են հայ կլասիցիստ ական գրակա– նության մեջ: Թ–ի գրչին են պատկանում նաև «Դպրութիւն նամակաց ի լեզու գրա– բառ և աշխարհաբառ» (1805), «Իմաստու– թիւն մարդկային…» (1833) և այլ գործեր: Հակադրվելով աշխարհի սխոլաստիկական բացատրությանը, Թ. գտնում է, որ մար– դիկ իրենց գործողություններում պետք է առաջնորդվեն բանականությամբ: Գիտե– լիքների և բանականության աղբյուր է համարել բնությունը, ընդգծել մարդու ճանաչողական հնարավորությունները: Սակայն երբեմն տուրք է տվել ագնոստի– ցիզմին, փորձել հաշտեցնել կրոնն ու գիտությունը: Գրկ. Հանգիսա հավիտենից Եղիա Թով– մաճան վարդապետի, «Բազմավեպ», 1848,
