Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 4.djvu/205

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

Թ. Թորամանյան. Անիի Առաքելոց եկե– ղեցու գավթի վերակազմությունը գաղթի տարիներին նա կորցրեց նաև իր արխիվը, հրատարակության պատրաստ գիտական ինը աշխատության ձեռա– գրեր, օրագրեր և փաստաթղթեր, 300-ից ավելի մասնագիտական հազվագյուտ գրքեր: Սովետական իշխանության հաս– տատման առաջին իսկ տարիներից Թ–ին կենսաթոշակ է նշանակվել: 1923-ին նրա մասնակցությամբ ստեղծվել է հուշար– ձանների պահպանության կոմիտե: Թ. եղել է կոմիտեի աշխատակից: Կյանքի վերջին տարիներին նա փորձել է իր ուսում– նասիրություններն ամփոփել «Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատ– մության» խորագրով մի ընդարձակ աշ– խատության մեջ: Շուրջ 30 տարի շրջելով Հայաստանում՝ Թ. չափագրել, լուսանկա– րել ու նկարագրել է հարյուրավոր հու– շարձաններ, որոնցից շատերը պահպան– վել են միայն Թ–ի նյութերով: Թ. հայ ճարտ. պատմությունը ստեղծել է հուշարձան– ները տեղում բազմակողմանի ուսումնա– սիրելու հիման վրա, որոնք սկզբնաղ– բյուր են դարձել Մառի, Ստրժիգովսկու, ինչպես և ճարտ. պատմությամբ զբաղվող մյուս գիտնականների համար: Թ–ի նա– խագծերով վերակազմվել են հիմնա– հատակ ավերված, գեղարվեստական ու կառուցողական հազվադեպ արժեք ունե– ցող հուշարձաններ, որոնք մեծ համբավեն բերել Հայաստանի միջնադարյան ճարտ– յանը: Նա առաջինն էր, որ դասակար– գեց ու բնութագրեց հայկ. ճարտ. զար– գացման շրջանները, բացահայտեց ու բնութագրեց նրա ինքնատիպությունը, պատմական տարբեր շրջաններում նրա օրինաչափ զարգացումը, ոճական ամբող– ջականությունը: Շնորհիվ Թ–ի հայկ. ճարտ. միջազգային ճանաչում ստացավ որպես ինքնուրույն ճարտ. ոճ: Թ. թաղ– ված է Երեանի Կոմիտասի անվան զբոս– այգու պանթեոնում: ՀՍՍՀ ԳԱ Նախա– գահությունը 1969-ին սահմանել է Թ–ի անվ. հուշամեդալ: Թ–ի անունով է կոչվում Երեանի փողոցներից մեկը: Պատկերազարդումը տես 208-րդ էջից հետո՝ ներդիրում: Երկ. Նյութեր հայկական ճարտարապետու– թյան պատմության, հ. 1–2, Ե., 1942–48: Նամակներ, կազմ. Ն. Թորամանյան, Ե., 1968: Գրկ .Հարությունյան Վ. Մ., Թո– րոս Թորամանյան, Ե., 1959: Հ ա ճ ո զ– յ ա ն Հ., Նյութեր ճարտարապետ Թորոս Թորամանյանի Բուլղարիո մեջ ունեցած գոր– ծունեության մասին, «ՍԱ», 1965, N° 9: Strzygowski, Die Baukunst der Arme- nier und Europa, t. 1–2, Wien, 1918. XX. Երեմյան

ԹՈՐԳՈՄ (եբր. bet togarmah, հուն. 0o- 7aP|ict, 0op7a^a, լատ. Thogaorma), ըստ Աստվածաշնչի, Հայոց (հավանաբար Փոքր Հայքի) անվանադիր նախնի: Հին կտակարանի ազգացանկում Թ. դիտվում է Գոմերի (Գամրաց նախնի) որդին, Աս– քանազի (սակերի նախնի) և Ռիփաթի (պափլագոնացիների նախնի) եղբայրը: Մովսես Խորենացու մոտ պահպանված ազգացանկում Թ. համարվում է Գոմերի թոռը և Հայոց անվանադիր նախնի Հայ– կի հայրը: Եզեկիել մարգարեն հիշատա– կում է վաճառաշահ «Թոգարմա տունը» (Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության մեջ՝ «տուն Թորգոմայ»), որը Տյուրոս քաղաքի վաճառանոցը լցնում է ձիերով ու ջորիներով (Իէ, 14): Աստվածաշնչի հին մեկնիչները «տուն Թորգոմայ» կամ «Թոր– գոմական աշխարհ» ասելով հասկացել են գլխավորապես Հայաստանը: Որոշ ուսումնասիրողներ «Թորգոմի տունը» նույնացնում են խեթական արձանագրու– թյուններում հիշվող Թեգարամա կամ Թագարամա և ասորեստանյան Թիլ–Գա– րիմմու երկրանուններին: Գրկ. Ա լ ի շ ա ն Ղ., Հայաստան յառաշ քան զլինելն Հայաստան, Վնտ., 1904, էշ 114–24: Տ ա շ յ ա ն Հ., Ուսումն դասական հայերեն լեզուի, Վնն., 1920: Ի ն գ լ ի զ* յան Վ., Հայաստան Սուրբ Գրքի մեջ, Վնն., 1947:

ԹՈՐԴՈՄՅԱՆ (Գեղտրիկյան) Ծերուն Հա– կոբի (ծն. 15.2.1896, վան), հայ սովետա– կան գրո–ղ: ՀՍՍՀ կուլտուրայի վաստ. գոր– ծիչ: Ավարտել է Վանի Երամյան վարժա– րանը (1912), ապա՝ մանկավարժական ուսումնարանը (1915): 1915-ին նրանց ընտանիքը գաղթել է Թիֆլիս: Նույն թվին «Հորիզոն»-ում հրատարակվել է Թ–ի «Պանդուխտի երգեր» շարքը, 1917-ին Բաքվի «Գործ» ամսագրում՝ «Անթառամ ծաղիկներ» վիպակը և «Լաչակս գլխիդ» պատմվածքը: 1918-ին Թիֆլիսում խմբա– գրել է «Հրազդան» գրական ալմանախը, 1918–21-ին Կրասնոդարում՝ «Արձա– գանք», «Կարմիր աստղ» թերթերը: Հրա– տարակել է «Պատմվածքներ» (1926), «Աղային փեշքեշը» (1929), «Հորձանքում» (1931), «ժպտացող կյանքը» (1936) և այլ վիպակներ ու պատմվածքներ, «Անմար կրակներ» (1953, վրաց. 1961), «Ալեկոծ ծովը» (1965) վեպերը և այլ ստեղծագոր– ծություններ:

ԹՈՐԴՈԱՏԱՆ Վահրամ (20.4.1858, Կոս– տանդնուպոլիս – 1942, Փարիզ), հայ բժիշկ, պատմաբան, հասարակական գոր– ծիչ: 1884-ին ավարտել է Փարիզի համալ– սարանի բժշկ. ֆակուլտետը և վերադար– ձել Կոստանդնուպոլիս, ուր զբաղվել է դպրոցական, սննդի, հղիության հիգիե– նայի հարցերի ուսումնասիրությամբ: Եղել է Կոստանդնուպոլսի հայկ. դպրո– ցական և բժշկ. ընկերությունների, հիգիե– նային բարձրագույն խորհրդի անդամ, թուրքական բժշկ. ընկերության նախա– գահի տեղակալ: 1923-ին մեկնել է Փարիզ, ուսումնասիրել Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության և Փարիզի ազգային գրա– դարաններում պահված հայ բժշկության պատմության վերաբերյալ բազմաթիվ ձե– ռագրեր, գրել աշխատություններ, XVIII– XIX դդ. հայ բժիշկների կենսագրական– ները: Թ. արժանացել է ռումինական բժիշկ–պատմաբանների ընկերության շքանշանին և ֆրանսիական կառավարա– կան «Officier d’Academie» կոչմանը: Երկ. Արդի հնդկահայ բժիշկներ, մաս 1, Վնն., 1896: Դպրոցական առողջապահություն, Վնտ., 1908: Հարյուրամյակ Րեստենի բժշկա– կան հրատարակության, Վնտ., 1922: Հայ բժշկական արձանագրաբանություն, Վնտ., 1931: Amirdovlathe d’Amasie… «Bulletin de la soc. de 1’histoire et de la medicine», 1919; Les manuscripts medicaux armeniens de la Bib- liotheque Nationale de Paris, նույն տեղում, 1925:

ԹՈՐԳՈԱՏԱՆ վրույր Խաչատուրի (25.12. 1905, Նոր Բայագետ, այժմ՝ Կամո), հայ սովետական մաթեմատիկոս: ՀՍՍՀ գի– տության վաստակավոր գործիչ (1965): ՍՄԿԿ անդամ՝ 1945-ից: 1929-ին ավարտել է Երեանի պետ. համալսարանը: 1930-ից աշխատում է Երեանի Կ. Մարքսի անվան պոլիտեխնիկական ինստ–ում (1934– 1975-ին՝ բարձրագույն մաթեմատիկայի ամբիոնի վարիչ): Հայերենի է -թարգմանել մի շարք դա– սագրքեր և խնդրագրքեր: Երկ. Վեկտորական հանրահաշիվ, դասըն– թաց, 2 հրտ., Ե., 1972:

ԹՈՐԴԱՆ, Թորթան, գյուղ Արևմտյան Հայաստանում, էրզրումի վիլայեթի Բա– սեն գավառում: XIX դ. վերջին ուներ 100, իսկ 1909-ին՝ 50 տուն հայ բնակիչ: Հիշա– տակվում է 1650-ից: Գյուղն ուներ եկեղե– ցի (Ս. Գրիգոր): Բնակիչները տեղահանվել են 1915-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ: Նրանց մեծ մասը զոհվել է:

ԹՈՐԴԱՆ, Թորթան, ավան Մեծ Հայ– քի Բարձր Հայք նահանգի Դարանաղի (Կամախ) գավառում, Սեպուհ լեռան արե– վելյան լանջին: Թ–ում կար հեթանոսական մեհյան: Ագաթանգեղոսի վկայությամբ մեհյանում կանգնեցված էր ասորական Բարշամ աստծո արձանը: Քրիստոնեու– թյան տարածման ժամանակ մեհյանը կործանվեց, և նրա ավերակների վրա կա– ռուցվեց Ս. Ի»աչ (Ս. Նշան) անունով վանք: Մեհյանի կալվածներն անցան վանքին: Լուսավորիչը Թ–ում կառուցել տվեց նաև առանձնատուն, ստեղծեց փոքրիկ պարտեզ, որի տեղը հետագայում կառուցվել է Թ–ի քառանկյունի, գմբեթավոր, առանց սյու– ների, անկյուններում թաղածածկ խորան– ներով եկեղեցին (պահպանվում էր մինչև XX դ. սկիզբը): Այստեղ են թաղվել մի քանի կաթողիկոսներ Լուսավորչի տոհ– մից և Արշակունի թագավորներ, այդ թվում՝ Գրիգոր Լուսավորիչը և Տրդաւո Գ թագավորը: 1909-ին Թ. աննշան գյուղ էր, ուներ 419 (43 ընտանիք) հայ բնակիչ: Նրանք բռնությամբ տեղահանվել են 1915-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ: