ներ) սարքավորումներից: Ըսա աշխա– տանքի բնույթի լինում է մարդատար, ապ– րանքատար և ապրանքա–մարդատար: Մյուս լոկոմոտիվների համեմատությամբ է. աչքի է ընկնում կառավարման պարզու– թյամբ: Հզորությունը մեծացնելու համար կարելի է միավորել մի քանի է–եր, որոնց կառավարումն իրականացվում է առաջինի խցիկից: Առաջին է. կառուցվել է 1895-ին, ԱՄՆ–ում: ՍՍՀՄ–ում առաջին անգամ օգ– տագործվել է 1926-ին, շահագործումն սկսվել է 1933-ին: Մարդատար է–երի արագությունը 200 կմ/ժ և ավելի է, իսկ ապրանքատարներինը՝ 110–120 կմ/ժ: է–ի օ. գ. գ–ն 86–87% է: ՀՍՍՀ–ում է–ի շահագործումը սկսվել է 1953-ին՝ Սա– նահին–Լենինական ուղեմասի էլեկտրի– ֆիկացումից հետո: Օգտագործվում են ժամանակակից հզոր, 6 և 8 անվազույգով է–եր, հիմնականում մարդատար և ապ– րանքատար գնացքների տեղափոխման համար: Գրկ. C h fl օ p օ b H.H., KaK ycTpoeH h pa6oTaeT 3JieKTpc>B03, 3 ., nepepad. h Aon., 1974.
ԷԼԵԿՏՐԱՔԻՄԻԱ, ֆիզիկական քիմիայի բաժին, ուսումնասիրում է իոններ պա– րունակող համակարգեր, ինչպես նաե երկու ֆազերի սահմանում լիցքավորված մասնիկների (իոնների և էլեկտրոնների) մասնակցությամբ ընթացող պրոցեսներ: Երկֆազ համակարգում ֆազերից մեկը մետաղ է կամ կիսահաղորդիչ, մյուսը՝ էլեկտրոլիտի լուծույթ կամ հալույթ: Տվյալ դեպքում է. գիտություն է, որն ուսումնա– սիրում է մետաղի կամ կիսահաղորդիչի լիցքերի փոխազդեցությունը լուծույթի իոնների և մոլեկուլների կամ հալույթի իոնների հետ: Առաջին էլեկտրաքիմիական ուսումնա– սիրությունները կատարվել են XIX դ. սկզբին, երբ հայտնաբերվեց հոսանքի առաջին քիմ. աղբյուրը՝ Վոլտայի սյունը (Ա. Վոչւոա, 1800), որի կիրառումը հնա– ^ււվււրոււժյուՆ ավնց բացահայտել առաջին (ւ/ետադեեր) և երկրորդ (էլեկտրոլիտներ) կարգի հաղորդիչների սահմանում տեղի ունեցող երևույթները: Պարզվեց, որ էլեկ– տրոլիտի լուծույթով էլեկտրական հոսանք անցնելիս հնարավոր է քիմ. փոխարկում: Այս երևույթը կոչվեց Էչեկարուիզ, որի օգնությամբ ջուրը տարրալուծվեց ջրածնի և թթվածնի, իսկ խոնավ KOH-ից և NaOH-ից առաջին անգամ անջատվեցին K և Na (Հ. Դևի, 1807): XIX դ. 30-ական թթ. Ս. Ֆա– րադեյը ձևակերպեց էլեկտրոլիզի քանա– կական օրենքները (տես Ֆարադեյի օրենք– ներ): էլեկտրոլիտների լուծույթների էլեկ– տրահաղորդականությունը և դրանց ֆիզ. ու քիմ. հատկությունները բացատրելու համար ձևակերպվեց էչեկարոփաային դիսոցման տեսությունը (Ս. Արենիուս, 1887): է–ի զարգացման կարևոր փուլերից մեկը կապված էր գալվանական էլեմենտի էլեկտրաշարժ ուժի (էլշու) առաջացման մեխանիզմի և քիմ. էներգիան էլեկտրա– կանի փոխակերպելու (կամ ընդհակառա– կը) պարզաբանման հետ: Ըստ Վոլտայի, գալվանական էլեմենտում էլեկտրական էներգիան առաջանում է երկու տարբեր մետաղների կոնտակտի շնորհիվ, իսկ էլշուն պայմանավորված է բացառապես կոնտակտային պոտենցիալների տարբե– րությամբ: էներգիայի պահպանման օրեն– քի հայտնադործումից հետո էլշուի հա– մար առաջ քաշվեց քիմ տեսություն, որն իր վերջնական արտահայտությունը գտավ Վ. Նեռնաոի աշխատանքներում: Ըսա Նեռնստի (1889), գալվանական էլե– մենտի էներգիան պայմանավորված է քիմ. ռեակցիայի էներգիայով: Ցանկացած գալ– վանական շղթայի հիմքում ընկած է օք– սիդացման–վերական գնման ռեակցիա: Բացասական էլեկտրոդի վրա տեղի է ունենում օքսիդացում, իսկ դրականի վրա՝ վերականգնում. Zn+ Cu2+ = Zn2++ Cu կամ Zn-Ւ CuSC>4 = ZnS04-f Cu: Գալվա– նական էլեմենտի էլշուն պայմանավորված է կրկնակի էլեկտրական շերտով, որն առաջանում է, երբ մետաղի և էլեկտրո– լիտի լուծույթի միջև ստեղծված հավա– սարակշռության պայմաններում մետաղի իոններն անցնում են լուծույթ կամ լու– ծույթի իոնները՝ մետաղ: Փորձնական ստուգումները չհաստատեցին Վոլտայի և Նեռնստի պատկերացումները: Գալվանա– կան էլեմենտում էլեկտրական էներգիայի և էլշուի պարզաբանումը հնարավոր եղավ միայն XX դ. 30–40-ական թթ.4 բավարար քանակի փորձնական տվյալների կուտակ– ման և մետաղների ֆիզիկայի զարգաց– ման շնորհիվ: Ըստ սովետական գիտնա– կան Ա. Ֆրումկինի (1928), էլեմենտի էլ– շուի մեծությունը արտահայտվում է էլեկ– տրոդների սահմանում կոնտակտային պո– տենցիալների տարբերությամբ և կրկնակի էլեկտրական շերտում՝ էլեկտրոդի և էլեկ– տրոլիտի լուծույթի սահմանում պոտեն– ցիալի թռիչքի գումարով: Ըստ էության այս տեսությունը Վոլտայի և Նեռնստի պատկերացումների համադրումն է: է–ի զարգացման համար կարևոր դեր խաղաց նաև էլեկտրաքիմիական կինետիկան, որն ուսումնասիրում է էլեկտրաքիմիա– կան պրոցեսների արագությունն ու մե– խանիզմը: էլեկտրա՛քիմիական կինետի– կան ընկած է մետաէլների կոռոզիայի ժա– մանակակից տեււության հիմքում: Էլեկտրոլիզի հայտնաբերումդ մեծ խթան եղավ Է–ի գործնական կիրառության հա– մար: Ներկայումս ստեղծված է հզոր Էլեկ– տրաքիմիական արդյունաբերություն, որը ներառում է ջրային լուծույթների Էլեկտրո– լիզը, էւեկարամեաաւարգիան, գաչվանա– ւոեխնիկան ևն: Առանց մետաղի անջատ– ման էլեկտրոլիզով ստանում են H2, Օշ, ծանր ջուր, Cl2, F2, H202, KMnC>4, Mn02, գերսուլֆատներ, քլորատներ, գերքլորատ– ներ ևն, իսկ հալված աղերի էլեկտրոլիզով՝ մետաղներ: է–ի հետ է կապված օրգ. նյու– թերի էլեկտրասինթեզը, որի օրինակներից է Կոլբեի էլեկտրաքիմիական սինթեզը: Այս եղանակով ներկայումս . ստանում են ադիպինաթթվի և սեբացինաթթվի էսթեր– ներ, ինչպես նաև սեբացինաթթվի երկա– միդ, որը թանկարժեք նյութ է պլաստմաս– սաների ստացման համար: Օրգ. միացու– թյունների էլեկտրաքիմիական սինթեզում հատուկ տեղ են գրավում էլեկտրահայո– գենացման, մասնավորապես, էլեկտրա– ֆտորացման պրոցեսները: էլեկտրաֆտո– րացմամբ ստանում են ֆտորացված սպիրտներ, ֆտորկարբոնաթթուներ, ֆտորպիրիդին և ֆտոր պարունակող օրգ. այլ միացություններ: էլեկտրաքիմիական սինթեզի եղանակը կիրառվում է նան դեղանյութերի և վիտամինների ստացման ժամանակ միջանկյալ նյութեր սինթեզե– լու համար: Գրկ– TepacHMOB H.H. h flp., Kypc 4)H3ireecKOH xhmhh, t. 2, M., 1966; K h p e e b B.A., Kypc <t>H3H*iecKOH xhmhh, 3 H3fl., ne- pepad. h flon., M., 1975.
ԷԼԵԿՏՐԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ԲԵՎԵՌԱՑՈՒՄ, էչեկարոդային ւկոաենցիափ փոփոխու– թյունդ էլեկտրական հոսանքի ազդեցու– թյամբ: էլեկտրոդի և էլեկտրոլիտի լու– ծույթի շփման մակերևույթին տեղի է ունենում էլեկտրաքիմ. ռեակցիա (էչեկ– ւորոչիզ), որի բնույթը կախված է էլեկտրո– դի և լուծույթի բաղադրությունից, հոսանքի ուղղությունից ու խտությունից (միավոր մակերեսով անցնող հոսանքի մեծությու– նից), ինչպես նաև ջերմաստիճանից: էլեկ– տրաքիմ. ռեակցիայի դեպքում էլեկտրո– դային պոտենցիալի տարբերությունը հո– սանքի ներկայությամբ (Ei) և բացակա– յությամբ (E0) որոշվում է հոսանքի խտու– թյամբ, որն ուղիղ համեմատական է միա– վոր մակերեսի վրա ընթացող ռեակցիայի արագությանը: է. բ–ման երևույթները կա– րող են լինել վնասակար և օգտակար: Օրինակ՝ էլեկտրոլիզի ժամանակ դրանք մեծացնում են էլեկտրաէներգիայի ծախսը, բայց դրա փոխարեն կոռոզիայի դեպքում կարող են անցանկալի պրոցեսներ կան– խել:
ԷԼԵԿՏՐԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՊՈՏԵՆՑԻԱԼ, քի– միական ւկոաենցիաւ էլեկտրական լից– քավորված մասնիկներից (էլեկտրոններ, իոններ) բաղկացած թերմոդինամիկա– կան համակարգի համար: Մի մասնիկին վերագրվող է. պ.՝ |ւ=]ւ1օ+գՓ» որտեղ q-ն մասնիկի լիցքն է, փ՜ե՝ էլեկտրական պոտենցիալը, իսկ |ււօ–ն՝ քիմ. պոտեն– ցիալը էլեկտրական դաշտի, այսինքն՝ մասնիկների լիցքի բացակայության դեպ– քում:
ԷԼԵԿՏՐԱՕՊՏԻԿԱ, ֆիզիկայի բաժին. ուսումնասիրում է էլեկտրական դաշտի ազդեցությունը նյութի օպտիկական հատ– կությունների վրա: է–ի հիմնական երե– վույթներն են. 1. Շաարկի երևույթը՝ ուժեղ էլեկտրական դաշտում գտնվող նյութի առաքած սպեկտրային գծերի տրոհումը, 2. Քերի երևույթը լուսային ճառագայթի երկբեկումը ճառագայթի ուղղությանն ուղղահայաց էլեկտրական դաշտում տեղադրված նյութում, 3. էլեկ– տրաօպտիկական երևույթները կոլոիդ– ներում՝ օպտիկական անիզուորոպու– թյան առաջացումը էլեկտրական դաշ– տում գտնվող կոլոիդ լուծույթներում: Օպ– տիկական անիզոտրոպ ութ յան բնույթը պայմանավորված է ճառագայթների երե– բեկման, դիքրոիզմի, լույսի անիզոտրոպ ցրման (անիզոտրոպության ամենացայ– տուն դրսևորումը) երևույթներով: Գրկ. BoJibKeHniTeHH M.B., Mo- JieKyjiHpHaa oirrmca, M.–JI., 1951; Ո o ji b P. B., OnTHKa h aTOMHaa <t)H3HKa, nep. c HeM., M., 1966.
ԷԼԵԿՏՐԱՕՍՄՈՍ (< էւեկար… և օսմոս), արտաքին հաստատուն էլեկտրական դաշ– տի ա՛զդեցությամբ մազանոթների, ծակոտ– կեն միջնորմների, թաղանթների միջով հեղուկի (կամ գազի) տեղաշարժ դեպի
