համակարգությունում ֆունկցիաների տե– ղակայման, ցանցանման գոյացության, ներկենտրոնային փոխազդեցություննե– րի են մասին: է–ի զարգացման բնագա– վառում անգնահատելի են Ն. Վվեդենսկու, Ի. Թարխանովի, Ի. Սեչենովի, Ի. Բերի– տաշվիլու, Ա. Սամոյլովի, Ա. Կոգանի, Պ. Կոստյուկի աշխատանքները: Իրենց ավանդն ունեն նաև հայ ֆիզիոլոգներ է. Հասրաթյանը, Ա. Քարամյանը, Վ. Ֆա– նարջյանը, Ս. Բակունցը, Ռ. Դուրինյանը, Մ. Չայլախյանը, Հ. Բակլավաջյանը, որոնց հետազոտությունները նվիրված են բարձ– րագույն նյարդային գործունեության, ուղեղիկի, հիպոթալամուսի, կենտրոնա– կան ու ծայրամասային վեգետատիվ նյար– դային համակարգի գործունեության մե– խանիզմներին: Գրկ. Bopohijob JX. C., 06maa ajieic- Tp0dbH3H0Ji0ra«, M., 1961; KoraH A. E., 3jieKTpoci)H3Hcm)rHfl, M., 1969.
ԷԼԵԿՏՐԱՖՈՐԵձ (< էւեկւոր… և հուն. ՓՕթղ(Ո£ – տեղափոխում), արտաքին հաստատուն էլեկտրական դաշտի ազդե– ցությամբ հեղուկում (կամ գազում) պինդ նյութի դիսպերսված մասնիկների տեղա– շարժ դեպի էլեկտրոդ: է. հետեանք է իրար նկատմամբ տեղաշարժվող երկու ֆազերի (պինդ–հեղուկ, պինդ–գազ) շփման մա– կերևույթին առաջացող կրկնակի էլեկտրա– կան շերտի, որի պատճառով պինդ և հե– ղուկ (գազ) ֆազերը լիցքավորվում են տարբեր նշանով: է. կիրառում են դիսպերս համակարգերը (հատկապես կոլոիդ լու– ծույթները) հետազոտելու և բաժանելու, կավերը մաքրելու, լատեքսից կաուչուկը ու ներկերից խոնավությունը անջատելու, իոնների շառավիղը և լիցքը որոշելու համար և այլ նպատակներով:
ԷԼԵԿՏՐԵՏ (անգլ. electret), բեեռացած դիէչեկարիկ. ստացվում է տեսակարար մեծ դիմադրություն ունեցող մոմատիպ նյութերից: Ունի հաստատուն էլեկտրա– կան մոմենտ: էլեկտրական դաշտում դասավորվում են ուժագծերի ուղ– ղությամբ: Առանձին մասերի բաժանված է. պահպանում է իր հատկությունները (հաստատուն մագնիսի նման): Կիրառ– վում է էլեկտրոնային, էլեկտրաչափիչ սարքերում, հեռախոսային ապարատնե– րում:
ԷԼԵԿՏՐԻՖԻԿ ԱՏՈՒՄ, էլեկտրաէներգիա– յի արտադրության, բաշխման և սպառման միաժամանակյա պրոցես: է. հնարավո– րություն է տալիս լայնորեն օգտագործել էներգետիկ ռեսուրսները, արդյունավետ տեղաբաշխել արտադրողական ուժերը, մեքենայացնել և ավտոմատացնել ար– տադրությունը: է–ման սկիզբը դրվել է XIX դ. վերջին, երբ ԱՄՆ–ում, Ռուսաս– տանում, Դերմանիայում և այլ երկրնե– րում կառուցվեցին առաջին էլեկտրակա– յանները: Արդյունաբերության մեջ էլեկ– տրաէներգիան սկսեց կիրառվել տեխնո– լոգիական նպատակներով, առաջացան ինդուստրիայի նոր ճյուղեր՝ էլեկտրաքի– միա, էլեկտրաթերմիա, էլեկտրաեռակ– ցում: XIX դ. 90-ական թթ. երեան եկան առաջին էլեկտրիֆիկացված երկաթուղի– ները, տրամվայներն ու մետրոները, հայտնագործվեց էլեկտրական հեռագրա– սարքը, հեռախոսը: Ձևավորվում էին ռա– ՍՍ^Մ Ժողտնտեսության էլեկտրահա շվեկշիռը (մլրդ կվտ–ժ) Տարիներ Արտադըր– Վհլ է Սպառվել է արդյունա– բերության մեջ գյուղատըն– աեսության մեջ տրանս– պորտում այլ ճյու– ղերում կորուստներ ընդհանուր օգ– տագործման ցանցում Արտա– հանվել է 1913 2,04 1,57 0,001 0,02 0,38 0,07 1932 13,5 9,4 0,1 0,8 2,2 1,0 – 1940 48,6 34,8 0,5 2,6 7,2 3,5 – 1950 91,2 65,2 1,5 3,7 14,5 6,3 – 1960 292,3 207,5 10,0 17,7 39,3 17,8 0,03 1970 740,9 488,4 38,6 54,4 96,0 58,3 5,2 1975 1038,6 656,8 73,8 74,2 140,3 82,2 11,3 դիոտեխնիկան և արդ. էլեկտրոնիկան: Ղեկավարվելով Վ. Ի. Լենինի ցուցումնե– րով՝ ՍՄԿԿ և սովետական կառավարու– թյունը սովետական իշխանության առա– ջին իսկ տարիներից հետևողականորեն իրականացնում էին երկրի է–ման քաղա– քականություն (տես ԳՈԷԼՌՈ): 1921– 1931-ին էլեկտրաէներգիայի արտադրու– թյունն աճեց 20 անգամ, 1940-ին ՍՍՀՄ էլեկտրակայանների գումարային հզորու– թյունը կազմեց 10,7 մլն կվտ, էլեկտրա– էներգիայի արտադրությունը՝ 48,6 մլրդ կվա ծ՛. Չնայած Հայրենական մեծ պա– տերազմի տարիներին ՍՍՀՄ–ում էլեկ– տրաէներգիայի արտադրությունը կրճատ– վեց, այնուամենայնիվ 1947-ին համաշ– խարհային էլեկտրահաշվեկշռում ՍՍՀՄ արդեն երկրորդն էր (ԱՄՆ–ից հետո): 1950-ական թթ. աշխատանքներ ծավալ– վեցին ատոմային էներգիան խաղաղ նպա– տակով օգտագործելու ուղղությամբ (տես Աաոմային էչեկարակայան): 1955–67-ին սկսեցին էլեկտրաէներգիա տալ Վոլգայի Վ. Ի. Լենինի և ՍՄԿԿ 22-րդ համագու– մարի անվ., Բրատսկի, Կրասնոյարսկի ՀԷԿ–երը, շարունակվում է Սայանո–Շու– շինսկի, Ուստ–Իլիմի, Նուրեկի և այլ ՀԷԿ–երի շինարարությունը (աես <,իդրո– էչեկարակայան): Արդյունաբերության մեջ էլեկտրաէներ– գիան օգտագործվում է ուժային (էլեկ– տրահաղորդակի կիրառում) և տեխնո– լոգիական պրոցեսներում (էլեկտրաքի– միա, էլեկտրաեռակցում, պլազմային տեխնոլոգիա, էլեկտրաթերմիա, էլեկտրա– ճառագայթում ևն), գյուղատնտեսության մեջ՝ տեխնոլոգիական գծերի, ջերմա– մատակարարման, կերի նախապատրաստ– ման, մատուցման և այլ բնագավառներում: Տրանսպորտում էլեկտրաէներգիան օգ– տագործվում է բեռնափոխադրումների, բեռնման ու բեռնաթափման, վերանորոգ– ման, երթևեկության ավտոմատ կարգա– վորման, կոմունալ տնտեսության մեջ և կենցաղում՝ քաղաքային էլեկտրական տրանսպորտի (տրամվայ, տրոլեյբուս, մետրո) ու բնակչությանը սպասարկող օբյեկտների կարիքների, հասարակական շենքերի, փողոցների ու բնակարանների լուսավորման համար են: Սոցիալիստական մյուս երկրները ես ժողտնտեսության ինտենսիվ է–ման կուրս են բռնել: 1975-ին Բուլղարիայում արտա– դրվել է 25,2, ԴԴՀ–ում՝ 84,5, Լեհաստա– նում՝ 97,1, Ռումինիայում՝ 53,7, Չեխո– սլովակիայում՝ 59,2 մլրդ կվաժ էլեկտրա– էներգիա: ՏՓԽ–ի անդամ երկրների էներ– գահամակարգերը միավորված են «Միր» էներգահամակարգում: է–ման բարձր մակարդակ ունեն զար– գացած կապիտալիստական երկրները: 1975-ին ԱՄՆ–ում արտադրվել է 2100, ճապոնիայում՝ 460, ԳՖՀ–ում՝ 286, Անգ– լիայում՝ 282, Ֆրանսիայում՝ 184 մլրդ կվա ժ էլեկտրաէներգիա: Նախահեղափոխական Հայաստանում է–ման առաջին քայլերը կատարվել են 1903-ին, երբ կառուցվեցին Ղափանի դի– զելային էլեկտրակայանը, Օխչիի, այ– նուհետև Ջրախորի և Սյունիքի ՀԷԿ–երը: 1907-ին ընդհանուր օգտագործման էլեկ– տրակայաններ գործարկվեցին Երևանում, Գորիսում, էջմիածնում, Դիլիջանում, Ալեքսանդրապոլում (Լենինական): 1908– 1911-ին ՀԷԿ–եր կառուցվեցին Դեբեդ և Հրազդան գետերի վրա: 1913-ին գործում էր 10 էլեկտրակայան, որոնք տարեկան արտադրում էին 5,1 մլն կվա ժ էլեկտրա– էներգիա: Առաջին համաշխարհային պա– տերազմի տարիներին և դաշնակների Ս Ս ^ ժողտնտեսության էլեկտրահ աշվեկշիռը (մլն կվւո–ժ) Տարիներ Արտադըր– վել է Ներմուծ– վել է Սպառվել է արդյունա– բերության և շինարա– րության մեջ տրանս– պորտում այլ ճյու– ղերում կորունտներ ընդհանուր օգտագործման ցանցում . Արտա– հանվել է 1928 20,6 16,7 0,2 3,0 0,7 1940 395,3 – 327,9 7,1 45,0 15,3 – 1950 949,3 – 766,6 7,9 114,3 60,5 – 1960 2746,8 140,2 2286,6 66,9 311,8 204,4 17,3 1970 6107,6 779,7 4855,3 187,3 1042,3 659,3 143,0 1975 9177,0 153,3 5648,7 261,7 1736,4 990,4 693,1
