ա և բ կոնֆորմացիաների էներգիաների տարբերությունը կազմում է 2,8 կկաւ/մու: էներգիայի այդ քանակը բավարար է,որ– պեսզի էթանի արգելակված կոնֆորմա– ցիան անցնի ստվերված կոնֆորմացիայի: Տարբեր մոլեկուլների համար էներգետիկ այդ արգելքը տարբեր է, օրինակ, հեքսա քլորէթանի համար այն հավասար է TO կկաւ/ilni: Պտտական Ի. նկատվել է նաև C–Օ, C–Տն C–N կապով միացություն– ներում: Ի–ի ուսմունքի գործնական նշա– նակությունը հատկապես մեծ է օրգ. քի– միայի համար: Այդ ուսմունքը քիմ. կա– ռույցի տեսության հիմնադրույթներից մեկն է և հնարավորություն է տալիս նպատակա– սլաց լուծելու սինթեզի խնդիրները՝ խթա– նելով քիմ. արդյունաբերության զարգա– ցումը: Գրկ. HecMeaHOB A.H., H e c m e fl- h o b H. A., Haqajia opraHHqecKoS xhmhh, kh. 1, 2 nepepa6., M., 1974; H ji h e ji 3., Ochobm CTepHoxHMHH, nep. c amvi., M., 1971. 9-. Շահնազարյան
ԻԶՈՄԵՐԻԱ ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ, ատոմային որոշ միջուկների՝ կյանքի մեծ (չափելի) տևողությամբ գրգռված վիճակներ ունե– նալու հատկությունը: Այդ վիճակները կոչ– վում են տվյալ միջուկի իզոմեր վիճակներ, իսկ միջուկները՝ իզոմերներ: Դրանց տրո– հումը հիմնականում ուղեկցվում է y- ճառագայթումով կամ կոնվերսիոն էլեկ– տրոնների առաքումով, որի արգասիքն է նույն իզոտոպի միջուկը, սակայն ավելի ցածր էներգետիկ վիճակում: Որոշ դեպքե– րում ավելի հավանական է լինում բետա– տրոհումը, որը հանգեցնում է հարևան իզոբարի առաջացմանը: Ծանր տարրերի իզոմերները կարող են տրոհվել ինքնա– կամ բաժանման միջոցով: Իզոմեր վիճակ– ներ են առաջանում, երբ արգելված է մի– ջուկի անցումը էներգետիկորեն բարձր վի– ճակից ավելի ցածրին: Իզոմեր վիճակներն ունեն կյանքի տարբեր տևողություն՝ 10՜9 վրկ–ից մինչև հազարավոր տարի– ներ. օրինակ, 236Np իզոմերի կիսատրոհ– ման պարբերությունը 5500 տարի է: Իզո– մերները հաճախ հանդես են գալիս նաև իզոմերային կղզյակների ձևով (զանգվա– ծի թվի արժեքների որոշակի տիրույթնե– րում), որոնց գոյությունը հաջողությամբ բացատրվում է միջուկի թաղանթային մո– դելով: Գրկ. MyxHH K. H., 3KcnepHMeHTajib- Haa HAepHaa <J>H3HKa, T. 1, M., 1974. ԻձՈՄՈՐՖՈհԹՅՈհՆ (իզո… և հուն. |iop- ՓԴ– տեսք, ձև), ատոմների միմյանց տե– ղակալելու հատկությունը բյուրեղներում և միներալներում: Ի. առաջինը բացահայ– տել է է. Միտչերլիխը (1819), իսկ հետա– գայում զարգացրել են Ա. Ե. Արծրունին, Վ. Մ. Դոլդշմիդը, Վ. Ի. Վեռնադսկին, Ա. Ե. Ֆերսմանը և այլք: Ի. բնորոշվում է ատոմների հատկությունների (չափերի, կառուցվածքի, իոնացման պոտենցիալնե– րի) մերձությամբ, առաջացող քիմ. միա– ցության բնույթով և կառուցվածքով, թեր– մոդինամիկ պայմաններով (ջերմություն, ճնշում): Ըստ ձևի Ի. լինում է կատարյալ և անկատար: Տարբեր|ում են նաև Ի–յան մի քանի տիպեր՝ իզովալենտ, հ ե– տերովալենտ, բևեռային, շղթայական ևն: Իզոմորֆ տեղա– կալման օրենքներով է բացատրվում ապարներում և հանքանյութերում խառ– նուրդների ձևով գտնվող հազվագյուտ տարրերի բաշխումը: ի–յան մասին ուս– մունքը խիստ կարևոր է ապարներում տարրերի հայտնաբերման ձևերի և երկրա– կեղևում քիմ. տարրերի կոնցենտրացման ու ցրման պրոցեսների հետազոտման հա– մար: Ի&ՈՄՈՐՖՈՒԹՅՈՒՆ մաթեմատի– կա յ ու մ, ժամանակակից մաթեմատի– կայի հիմնական հասկացություններից: Կազմավորվել, ձևակերպվել է որպես հանրահաշվական հասկացություն (խմբե– րի տեսության մեջ), սակայն էական նշա– նակություն է ստացել մաթ. տարբեր բա– ժինների կառուցվածքը և կիրառման հնա– րավոր ոլորտը ընդհանուր տեսանկյու– նից հասկանալու համար: Ի. հասկացությունը վերաբերում է որո– շակի կառուցվածքով օժտված բազմու– թյուններին (խմբերին, դաշտերին ևն): Իզոմորֆ օբյեկտների տարրական օրինակ են բոլոր իրական թվերի R բազմությունը՝ օժտված գումարման գործողությամբ, և դրական թվերի P բազմությունը՝ օժտված բազմապատկման գործողությամբ: Այս երկու օբյեկտների ներքին կառուցվածքը որոշակի իմաստով նույնն է: Իրոք, եթե R բազմությունը արտապատկերենք P բազ– մության վրա՝ x թվին համապատասխա– նեցնելով y=ax թիվը (a>l), ապա x= = xi+x2 գումարին կհամապատասխանի y=yiY2 արտադրյալը, ուր yi = axi և y2= = ax2 թվերը համապատասխանում են xi և x2 թվերին: Հակադարձ արտապատկե– րումն ունի x=log^ տեսքը: R-ի տարրերի գումարմանը վերաբերող յուրաքանչյուր առաջադրությանը կարելի է համապատաս– խանեցնել P-ի տարրերի բազմապատկ– մանը վերաբերող որոշակի առաջադրու– թյուն: Օրինակ, R-ում Sn=xi+ x2-f- ■ • • + xn թվաբանական պրոգրեսիայի անդամների գումարը արտահայտվում է Տո= ՜՜՜՜^՜"՜՞^ բանաձևով, իսկ P-ում Pn=yiy2. • -yn երկ– րաչափական պրոգրեսիայի անդամների արտադրյալը՝ Pn= Հ(yiyn)n բանաձևով (R-ում ո–ով բազմապատկելուն և 2-ի բա– ժանելուն համապատասխանում են P-ում ո–րդ աստիճան բարձրացնելը և քառակու– սի արմատ հանելը): Ի–յան ընդհանուր սահմանումը տրվում է կատեգորիաների տեսության մեջ: Մաս– նավորապես B և B՝ բազմությունները, օժտված համապատասխանաբար Տ և Տ՝ որոշակի կառուցվածքներով, կոչվում են իզոմորֆ, եթե դրանց միջև գոյություն ունի այնպիսի փոխմիարժեք համապա– տասխանություն, որի դեպքում Տ և Տ՝ կառուցվածքները փոխհամապատասխա– նում են միմյանց: Համապատասխանու– թյունը կոչվում է իզոմորֆ արտապատկե– րում կամ Ի.: Ցուրաքանչյուր մաթ. տե– սության աքսիոմները որոշում են այդ տե– սությամբ ուսումնասիրվող օբյեկտները միայն Ի–յան ճշտությամբ, և ստացված արդյունքները հավասարապես վերաբե– րում են բոլոր իզոմորֆ օբյեկտներին: Այդ իսկ պատճառով աքսիոմատիկական տեսությունը կարող է ունենալ տարբեր մեկնաբանություններ կամ մոդելներ (օ– րինակ, Լոբաչևսկու երկրաչափությունը): Տոպոլոգիայում Ի. տերմինի հանգունակն է հոմեոմորֆիզմը, բազմություն– ների տեսությունում՝ բիյեկցիան: Գրկ. Կ ու ր ո շ Ա. Գ., Բարձրագույն հան– րահաշվի դասընթաց, Ե., 1965:
ԻՋՈՊԵՐԻՄԵՏՐԱԿԱՆ ԻՆԴԻՐՆԵՐ (իսո… և հուն. Jtepijnetpov – պարագիծ), երկրա– չափության և մաթեմատիկական անալիզի խնդիրներ: Պարզագույն Ի. խ. հայտնի էին դեռևս Հին Հունաստանի գիտնական– ներին (Արքիմեդ, Զենոդոր և ուրիշներ): Դասական Ի. խ. են՝ տված երկարության պարագիծ ունեցող ուռուցիկ տիրույթների դասում որոշեք ամենամեծ մակերես ունե– ցողը (շրջանն է), տված մակերեսով մա– կերևույթ ունեցող եռաչափ ուռուցիկ տի– րույթների դասում որոշել ամենամեծ ծա– վալ ունեցողը (գունդն է): Արդի մաթեմա– տիկայում Ի. խ. մաթ. անալիզի և երկրա– չափության խնդիրների լայն դաս են կազ– մում և լուծվում են վարիացիոն հաշվի և ինտեգրաչ երկրաչափության մեթոդնե– րով:
ԻՋՈՊՐԵՆ 2 – մեթիլբ ուտ ա՝ դիեն–1,3, ալիֆատիկ շարքի չհագե– ցած ածխաջրածին, CH2=C(CH3)–CH = = CH2: Ի. անգույն, դյուրաշարժ, հեշտ ցնդող, բոցավառվող և յուրահատուկ հո– տով հեղուկ է, հալ. ջերմաստիճանը՝ – 145,95°C, եռմանը՝ 34,067°C, խտությու– նը՝ 681 կգ/մ3: Նրա 1,66–11,5% խառ– նուրդը օդի հետ պայթուցիկ է: Անլուծելի է ջրում, լավ լուծվում է ածխաջրածնային լուծիչներում: Կրկնակի կապերի հաշվին հեշտությամբ միացնում է ջրածին, հալո– գեններ, հալոգենաջրածիններ, առաջնա– յին և երկրորդային ամիններ ևն: Պոքի– մերվում է և համապոլիմերվում, օրինակ, բուտադիենի, ստիրոլի, ակրիլանիտրիլի, պրոպիլենի հետ: Ստացվում է իզոբու– տիլենի և մրշնալդեհիդի փոխազդեցու– թյունից ստացվող 4,4-դիմեթիլդիօքսան – 1,3-ի կատալիտիկ քայքայումից, իզո– պենտանի կամ իզոամիլենների կատալի– տիկ դեհիդրումից և այլ եղանակներով: Ի. կարելի է անջատել նաև նավթի ջերմա– յին քայքայման գազերից: Ի. պահվում է արգելակիչների (ինհբիտորների) առ– կայությամբ, օրինակ, հիդրոքինոնի, ինք– նաբերաբար ընթացող պոլիմերացումը կանխելու համար: Մեծ խտության դեպ– քում ի. թմրեցնող է, իսկ փոքր խտության դեպքում՝ գրգռում է աչքի լորձաթաղանթը: Թույլատրելի կոնցենտրացիան օդում 40 մգ/Ա3 է: Կիրառվում է իզոպրենային կաու– չուկներ և բուտիլկաուչուկ ստանալու հա– մար: ԻձՈՊՐԵՆԱՅԻՆ ԿԱՈՒՉՈՒԿՆԵՐ, սինթե– տիկ կաուչուկներ, ստացվում են իզոպրե– նի պոլիմերացումից: Որպես կատալիզա– տորներ կիրառվում են A1R3+ TiX4 տե– սակի կոմպլեքս միացություններ (որյոեդ R-ը ալկիլխումբ է, ճ–ը՝հալոգեն), լիթիում, ալկիլլիթիում ևն: Պոլիմերացումը տար– վում է 20–50°C-nuf, լուծիչի (հեպտան, հեքսան ևն) միջավայրում կամ առանց լուծիչի: Կատալիզատորների առկայու– թյամբ ստացվում են բնական կաուչուկի կառուցվածքին համանման պոլիմերներ, որոնց մակրոմոլեկուլները պարունակում
