մանը համապատասխանող իոնացման առաշին պոտենցիալի արժեքները 3,894 վ–ից (Cs) հասնում են մինչև 24,587 վ (He): Դրանք պարբերաբար փովւոխվում են՝ կախված ատոմական Z համարից: Մոլեկուլների իոնացման առաշին պո– տենցիալները նույն կարգի մեծություններ են, ինչ և ատոմներինը (5–15 վ): Ի. պ. աճում է ատոմի իոնացման աստիճանի մեծացմանը զուգընթաց: Օրինակ, Li-ի չեզոք ատոմի Ի. պ. հավասար է 5,392 վ (իոնացման առաշին պոտենցիալ), Li+–ինը՝ 75,638 վ (երկրորդ պոտենցիալ), իսկ Լ1 + +-ինը՝ 122,451 վ (երրորդ պոտեն– ցիալ): Ի. պ. որոշվում է փորձով՝ էլեկտրոն– ների հարվածներով գազը իոնացնելու ճանապարհով կամ իոնացման այլ մեխա– նիզմների օգնությամբ (տես Ֆրանկ–Հերցի փորձ): Գրկ. Շպոլսկի է. Վ., Ատոմային ֆի– զիկա, հ. 1, Ե., 1958: է. Չուբարյւսն
ԻՈՆԱՑՆՈՂ ՃԱՌԱԳԱՅԹՆԵՐԻ ԿԵՆՍԱ–
ԲԱՆԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆ, փոփոխու– թյուններ, որոնք առաջանում են կենդանի օրգանիզմի կառուցվածքում և կենսա– գործունեությունում էլեկտրամագնիսա– կան կարճալիք ճառագայթների (ռենտ– գենյան և գամմա) կամ լիցքավորված մաս– նիկների (a-մասնիկներ, քՅ–ճառագայթում, պրոտոններ) և նեյտրոնների հոսքով ազ– դելիս: 1896-ին Ի. Թարխանովը առաջինը ցույց տվեց, որ ռենտգենյան ճառագայթ– ները ներգործելով կենդանի օրգանիզմի վրա՝ առաջ են բերում բնականոն կենսա– կան պրոցեսների խանգարումներ: Այդ հետազոտություններն ավելի մեծ ծավալ ստացան ատոմային զենքի կիրառման վտանգի հետևանքով խաղաղ նպատակ– ներով ատոմային էներգիայի օգտագործ– ման շնորհիվ (տես Ռադիոկենսաբանու– թյուն): Ի. ճ. կ. ա–յան համար բնորոշ են հետևյալ օրինաչափությունները. 1) կլան– ված էներգիայի ամենափոքր քանակու– թյունն անգամ օրգանիզմում կամ առան– ձին օրգաններում առաջ է բերում խորը փոփոխություններ: Այդ երևույթը բացա– տրվում է «թիրախի» տեսությամբ, ըստ որի ճառագայթային էներգիայի վնասա– կար ազդեցությունն ի հայտ է գալիս բշշի ճառագայթազգայուն մասին՝ «թիրախին» հարվածելիս: 2) Իոնացնող ճառագայթներ րըն ազդում են ոչ միայն անմիջականորեն ճառագայթահարվող օրգանիզմների, այլև նրանց հետագա սերունդների վրա, քանի որ խոր փոփոխություններ են առաջաց– նում նաև նրանց ժառանգական համակար– գում: 3) Ի. ճ. կ. ա–յանը բնորոշ է գաղտնի (լատենտ) շրջանը, այսինքն՝ ճառագայ– թային ախտահարումը ի հայտ է գալիս որոշ ժամանակ անց: Կենդանական տար– բեր օրգանիզմներ, հյուսվածքներ ու բջիջ– ներ տարբեր զգայունություն ունեն իոնաց– նող ճառագայթների նկատմամբ: Այսպես, փորձնական ճառագայթահարումից 30 օր– վա ընթացքում կապիկները մահանում են 600, շները՝ 450, մկները՝ 650 ռենտգեն դոզայից: Մեծ նշանակություն ունեն նաև օրգանիզմի ֆիզիոլոգիական վիճակը, տա– րիքը, նյութափոխանակության պրոցես– ների ինտենսիվությունը, ինչպես նաև ճառագայթահարման պայմանները (միա– նվագ, թե բազմակի, ընդհանուր, թե տե– ղական, քրոնիկական, ներքին ևն): Եթե ճառագայթման աղբյուր է դառնում օր– գանիզմ թափանցած ռադիոակտիվ իզո– տոպը, ապա հսկայական նշանակություն ունի նրա քիմ. բնույթը, խտությունը որևէ օրգանում, ինչպնս նաև օրգանիզմի ճա– ռագայթահարման բնույթը: Փորձերը ցույց են տվել, որ բջիջներն ավելի ռադիո– զգայուն են բաժանման, տարբերակման շրջանում: ճառագայթահարվելիս առաջին հերթին ախտահարվում են աճող հյուս– վածքները, ուստի, ճառագայթահարումն ավելի վտանգավոր է հղի կանանց և երե– խաների համար: ճառագայթահարված բջիջներում առաջացող փոփոխություննե– րը հանգեցնում են հյուսվածքների, օր– գանների և ամբողջ օրգանիզմի կենսա– գործունեության խանգարման: Իփստ վնասվում է արյունաստեղծ համակարգը, որից պակասում են շրջանառու արյան լեյկոցիտների և էրիթրոցիտների քանակը, արյան շնչառական ֆունկցիան: ճառա– գայթահարումից ախտահարվում են մար– սողության և նյարդային համակարգերը, ներքին սեկրեցիայի գեղձերի գործունեու– թյունը ևն (տես ճառագայթային հիվան– դություն): ի. ճ. կ. ա–յանը բնորոշ է ետազդեցությունը, որը կարող է երկարատև լինել: Բ ու յ ս և ր ը, կենդանիների իետ հա– մեմատած, ավելի ռադիոկայուն են: Փոքր դոզաներով ճառագայթահարումը կարող է խթանել բույսերի կենսագործունեությու– նը, սերմերի աճը, կանաչ զանգվածի կու– տակումը: Մեծ դոզաները (20 000–40 000 ռենտգեն) առաջացնում են բույսերի ապ– րելունակության իջեցում, այլասերումներ, ուռուցքներ, մուտացիաներ: Ի. ճ. կ. ա–յան ուսումնասիրությունները կիրառում են կենսաբանական հետազոտություններում, բժշկության, գյուղատնտեսության պրակ– տիկայում, որոնց վրա են հենված ճառա– գայթային բուժումը, ռենտգենախտորո– շոււէը, ռադիոիզոտոպային թերապիան: Իոնացնող ճառագայթների ռադիացիոն ազդեցությունը գյուղատնտեսության մեջ կիրառում են բույսերի նոր ձևերի ստաց– ման, սերմերի նախացանքսային մշակ– ման, վնասատուների դեմ պայքար կազ– մակերպելու նպատակով, ինչպես նաև մրգերի ու բանջարեղենի ճառագայթային պահածոյացման համար Գրկ. BaK 3., AjieKcaHflep II.A., Ochobm paflno6nojiorHH, nep* c aHrji*, M.s 1963; rpofl3eHCKHH JX. 3., Paaho6hojiornji, 3 nepepa6. h flon., M., 1966; Pa^na- ^oHHaa MeaimHHa, M., 1968.
ԻՈՆԱՑՈՒՄ, իոնների ու ազատ էլեկտրոն– ների գոյացումը էլեկտրականապես չեզոք ատոմներից և մոլեկուլներից: «Ի.» տեր– մինով են արտահայտում ինչպես տարրա– կան ակտը (ատոմի, մոլեկուլի Ի.), այն– պես էլ նման բազում ակտերի համախում– բը (գազի, հեղուկի Ի.): Գազի Ի. իրա– գործվում է ուլտրամանուշակագույն, ռենտգենյան և Y-ճառագայթման ազդե– ցությամբ (ֆոտոիոնացում), էլեկտրոննե– րի, իոնների կամ մեծ արագություն ունե– ցող ատոմների հարվածներով (հարվա– ծային Ի.), պինդ մարմնի մակերևույթից ադսորբված ատոմների և մոլեկուլների պոկման դեպքում՝ դրական կամ բացա– սական իոնների ձևով (մակերևութային Ի.), բարձր ջերմաստիճանի դեպքում (ջեր– մային Ի.): Հ և ղ ու կ ու մ Ի. իրագործ– վում է նույն մեխանիզմով, ինչ և գազերում (աես նաև էւեկտրոչիտային դիսոցուՎ): Իոնացված գազերն ու հեղուկները օժտված են էլեկտրահաղորդականությամբ, որն ըն– կած է Ի–ման պրոցեսների բազմազան կի– րառությունների հիմքում: Պինդ մ ա ր– մ ը ն ու մ Ի. էլեկտրոնների անցումն է արժեքական գոտուց հաղորդականության գոտի (տես Գոտիների տեսություն), որի հետևանքով ատոմները փոխարկվում են իոնների: Իրագործվում է լույսի, էլեկ– տրական դաշտի ազդեցությամբ, էլեկտրոն– ների հարվածից, ջերմային շարժումից: Ի. բնութագրող մեծություններից է իոնաց– ման սքոտենցիաչը: Ի–ման հակառակ պրո– ցեսը էլեկտրոնների և իոնների ռեկոմբի– նացիան է: Գրկ. rpclHOBCKUS B.JI., 0JieKTpH- necKHH tok b ra3e. YcTaHOBHBiiiHHCH tok, M., 1971. է. Մամիշանյան
ԻՈՆԱՓՈԻԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ, տես Բրոմա– տագրաֆիական անափդ:
ԻՈՆԵՍԿՈ (Ionesco) էժեն [ծն. 26.11.1912, Սլատինա (Ռումինիա)], ֆրանսիական դրամատուրգ, ազգությամբ՝ ռումին: Մո– դեռնիստական «աբսուրդի թատրոնի» հիմ– նադիրներից: Ֆրանսիական ակադեմիայի անդամ (1970): Ի. սովորական կենցաղա– յին իրավիճակները ներկայացրել է շըր– ջոնքված, դրանց տվել անհեթեթ տեսք («ճաղատ երգչուհին», բեմ. 1950, հրտ. 1953, «Ամեդեյ կամ ինչպես ազատվել նրա– նից», բեմ. և հրտ. 1954): Հետագայում Ի–ի ստեղծագործություններից դուրս են մղվում իրականության նախկինում եր– գիծվող գծերը՝ տեղի տալով դեկադենտա– կան մոտիվների («Ծարավ և քաղց», բեմ. և հրտ. 1966):
ԻՈՆԻՏՆԵՐ, իոնաՓոխանակիչ– ն և ր, պինդ ջրում և օրգանական լուծիչ– ներում գործնականորեն չլուծվող, բնական կամ սինթետիկ նյութեր, որոնք ընդունակ են իոնափոխանակման: Ի. կազմված են չլուծվող կմախքից դրան լիցքավորող ակ– տիվ իոնածին (ֆունկցիոնալ) խմբերից և վերջինիս լիցքը չեզոքացնող շարժուն հակաիոններից, որոնք վւոխանակվում են նույնալիցք իոնների հետ: Ի. բաժանվում են կատիոնիտների, անիոնիաների և ամ– ֆոլիտների: Կատիոնիտները պինդ, հա– տիկավոր, ջրում ուռչող նյութեր են, ունեն թթվային ակտիվ խմբեր (S03H, COOH), ինչպես նաև փոխանակման ընդունակ հա– կաիոններ (H+, K+, Ca2+): Անիոնիտ– ները ունեն անիոններ փոխանակող հիմ– նային ակտիվ խմբեր (NH2, NH, N=): Ամֆոլիտներն ընդունակ են փոխանակե– լու կատիոններ և անիոններ: Ի. պետք է լինեն շատ կլանող, մեխանիկապես ամուր, ջերմության, թթուների, ալկալիների և օքսիդիչների նկատմամբ կայուն, հագենա– լուց հետո վերականգնվեն՝ կրկին օգտա– գործվելու համար: Որպես Ի. կիրառվում են բնական կամ արհեստական ալյումա– սիլիկաաներ (ցեոլիաներ, գլաուկոնիտ– ներ), ծծմբացված ածուխներ, իոնափոխա– նակիչ խեժեր ևն: Ի. լայնորեն կիրառվում են ջրերի աղազրկման, թափվող ջրերից գունավոր և թանկարժեք մետաղների
